Magdalena Szpunar

dr Magdalena Szpunar

AGH

Redefinicja pojęcia czasu i przestrzeni w dobie Internetu.

Czas jest kategorią, nad którą rzadko się zastanawiamy. Dopiero momenty przełomowe w naszym życiu, czy wydarzenia traumatyczne powodują, że poddajemy refleksji nasze życie, zastanawiamy się nad przemijaniem, ulotnością życia i czasu. Czas wraz z przestrzenią stanowią istotne wektory życia społecznego. Czas jest pojęciem umownym, pewnym konstruktem społecznym, wobec którego jednostki, czy grupy społeczne organizują swoje życie. Bez kategorii czasu wykonywanie pewnych czynności byłoby niemożliwe, konieczna jest, bowiem ich synchronizacja. Jego percepcja jest różna od aktualnie przeżywanego okresu w naszym życiu. Dzieci i młodzież niemal nie odczuwają upływu czasu, prawie nie zauważając jego upływu. Dopiero osoby dorosłe stykające się z tymi osobami dostrzegają jak szybko biegnie czas, widząc zmiany w wyglądzie dzieci, które dzieci stają się młodzieżą, młodzież - osobami dorosłymi, dorośli zaś starcami. Osoby starsze coraz bardziej świadome schyłku swego życia, odczuwają nieubłagalny bieg czasu, choć nierzadko dysponują dużą ilością czasu wolnego, którego nie wiedzą jak zagospodarować. Zauważają fizyczne w zmiany w swym wyglądzie i nierzadko nie potrafią się pogodzić z naturalnym biegiem natury i „zębem czasu”, który zmienił ich młodzieńcze oblicza w poorane bruzdami twarze. Osoby nieuleczalnie chore traktują czas jako dobro niezwykle cenne, deficytowe, starając się przeżyć każdą pozostałą chwilę jak najbardziej świadomie lub wręcz przeciwnie wolno płynący czas staje się przekleństwem, nie uwalniając od cierpienia i udręki dnia codziennego.

Schyłek starego roku i początek nowego roku skłaniają nas do bardziej świadomej refleksji nad naszym życiem i czasem, którego dysponujemy ograniczoną ilością. Zastanawiamy się, co w starym roku udało nam się zrealizować i czy czas miniony wykorzystaliśmy efektywnie i racjonalnie. Na nadchodzący czas nowego roku dokonujemy postanowień i przyrzeczeń, które mają coś zmienić w naszym życiu, czyniąc go lepszym i bardziej satysfakcjonującym.

Nowoczesny świat jest rzeczywistością zmieniającą się niezwykle dynamicznie. Tempo dokonujących się zmian jest nieporównywalnie szybsze z jakąkolwiek epoką znaną nam z przeszłości.

Wszystkie znane nam kultury posiadały umiejętności mierzenia czasu i ustalania lokalizacji przestrzennej, pozwalając określać przeszłość, teraźniejszość i przyszłość[1]. Dla większości ludzi epoki przednowoczesnej czas i przestrzeń powiązane były z konkretnym miejscem[2]. Każdy czas zarówno ten istniejący w przyrodzie, jak i w społeczeństwie jest zawsze związany z jakimś kontekstem, ma charakter lokalny[3]. Naturalnym sposobem oznaczania czasu są zjawiska przyrodnicze – fazy księżyca, następstwa dnia i nocy oraz pory roku. Pierwsze urządzenia do wyznaczania i mierzenia czasu to zegar słoneczny i klepsydra, które pojawiły się w Babilonii i Egipcie tysiące lat przed naszą erą. Pierwsza połowa XIV wieku przyniosła ze sobą konstrukcję zegarka z napędem ciężarkowym, a połowa XIX wieku na rynku w Szwajcarii i USA pojawił się tani zegarek na rękę dostępny dla zwykłego klienta, zyskując status najpopularniejszego i masowo używanego urządzenia technicznego XX wieku[4].

W społeczeństwach nowoczesnych percepcja czasu zmienia się. Jak podkreśla M. Castells w społeczeństwach średniowiecznych był on kategorią mierzoną jedynie ważnymi wydarzeniami typu święta religijne, dni targowe, pory roku, wokół których to toczyło się codzienne życie, które nie podlegało dokładnej synchronizacji. Z kolei w ludowej kulturze rosyjskiej czas traktowano jako wieczny, bez początku i końca[5]. Zasady rządzące czasem, mimo, że nie są sformułowane explicite „istnieją niejako w powietrzu”, tworząc „milczący język” danej kultury[6].

W społeczeństwie nowoczesnym mamy do czynienia z procesem, który A. Giddens nazywa rozdzieleniem czasu i przestrzeni. Przyczyną tego zjawiska było wykształcenie się „pustego” wymiaru czasu, którego bezpośrednią przyczyną był zegar mechaniczny. Zjawiskiem, które przyczyniło się z kolei do „opróżnienia” przestrzeni jest mapa globu, sprawiająca, że żadne miejsce na świecie nie jest uprzywilejowane, panuje całkowity uniwersalizm. Owo oddzielenie czasu od przestrzeni paradoksalnie sprawia, że niekonieczne oba te wymiary będą ze sobą niepowiązane w społeczeństwie, mogą one, bowiem wiązać się w struktury bez odwołania się do specyfiki miejsca[7]. Współcześnie jesteśmy świadkami relatywizacji czasu i ucieczki od prymatu kultury zegara dzięki nowym technologiom[8]. Dzięki technologiom komunikacyjnym mamy wrażenie naoczności zdarzeń rozgrywających się na drugim krańcu globu ziemskiego[9].

Z badań prowadzonych przez CBOS w 2005 roku wynika, iż co trzeci Polak twierdzi (37%), że czas upływa bardzo szybko, tylko nieliczni uważają, że czas upływa wolno lub bardzo wolno (6%). Upływ czasu jest wyraźnie szybszy w odczuciu kobiet, niż mężczyzn. Szybszy upływu czasu dostrzegają również częściej osoby starsze, niż młodsze. Dzieci nierzadko narzekają, że czas im się dłuży, a okres kilku dni odbierają jak wieczność. Szczególnie trudne jest wytłumaczenie kategorii trwania czasu dzieciom w wieku przedszkolnym, które nie mają opanowanych schematów postrzegania czasu, wobec czego okres 7 dni jest dla nich niekończącym się ciągiem dni i nocy, podczas, gdy tydzień ich zdaniem upływa szybko. Osoby starsze wręcz odwrotnie, narzekają, że czas im „ucieka jak z bicza trzask”, nie potrafią nad nim panować i odczuwają jego chroniczny brak. Percepcja czasu jest również zależna od zmiennej wykształcenia. Szybki upływ czasu wskazują głównie osoby z wyższym wykształceniem oraz pracownicy umysłowi wyższego i niższego szczebla. Powolny upływ czasu jest odczuwany głównie przez robotników i rolników, a także osoby bezrobotne, którym czas „się dłuży”[10].

Ryc. 1. Odczucie upływu czasu

Źródło: R. Boguszewski, Jak ten czas szybko leci, Komunikat CBOS, BS/2003/2005

Problematykę związaną z subiektywnym odczuwaniem czasu podejmuje subdyscyplina nazwana psychologia czasu. Jak podkreśla P. Sztompka poszczególni ludzie różnią się między sobą umiejętnością oceniania długości czasu, jego upływu, umiejętnością podziału czasu na interwały (planowanie dnia pracy). Istnieją osoby, które notorycznie się spóźniają, inne zaś zawsze są na czas, a nawet długo przed oczekiwanym czasem[11]. Różny stosunek do czasu odnajdziemy w kulturze niemieckiej, inny zaś w kulturze włoskiej, czy amerykańskiej. Odmienności w stosunku do kategorii czasu przejawiają się również w zakresie określonych kategorii zawodowych. Wojskowych, policjantów, czy pilotów samolotów charakteryzuje bardzo kategoryczny, „ścisły” stosunek do czasu, zaś artystów, czy osoby wykonujące wolne zawody znamionuje życie w wiecznym czasie wolnym, „bezczasie”. Grupy społeczne, czy narody różnie odnoszą się do perspektywy czasowej – społeczeństwo amerykańskie zorientowane jest na przyszłość (orientacja prospektywna), zaś Chińczycy zorientowani są na przeszłość i hołdowanie historii (orientacja retrospektywna)[12]. R. Levina przeprowadził badanie tempa życia w 31 krajach. Dowiódł on, że najszybsze tempo życia charakteryzuje Szwajcarię, Irlandię, Niemcy, Japonię oraz Włochy, natomiast najwolniejsze tempo odnotował w Syrii, Salwadorze, Brazylii, Indonezji i Meksyku. Autor brał pod uwagę m.in. takie zmienne jak: szybkość chodzenia po miejskich chodnikach, czas sprzedawania dowolnego znaczka pocztowego w urzędzie pocztowym oraz dokładność czasu na miejskich zegarach[13].

Odmienności w postrzeganiu czasu charakteryzuje również różne okresy historyczne. Subkultura dzieci kwiatów drugiej połowy lat 60 XX wieku zorientowana była na „tu i teraz”, hołdując horacjańskiej zasadzie carpe diem bez zważania na konsekwencje i to, co przyniesie jutro. Współcześni młodzi yuppies to orientacja na przyszłość. Najistotniejszym elementem życia tej grupy społecznej jest dążenie do profesjonalizmu, szybkiej kariery, zamiłowanie do luksusu i sukcesów finansowych. Charakterystyczny dla tej grupy jest niemal stały deficyt czasu, wedle zasady „czas to pieniądz”. Liczy się tylko to, co można osiągnąć w przyszłości. Grupa yuppie to zbiorowość niemająca czasu na przeżywanie swojej młodości. Czas jest dla nich kategorią cenną i deficytową, nie można, więc go marnotrawić na błogie lenistwo. Maklerzy giełdowi doskonale wiedzą jak ważną kategorią jest czas i jak każda minuta wiele można zmienić, jeśli chodzi o osiąganie zysków. Dziennikarze walczą z czasem by dostarczyć na czas artykuł do drukarni, przed upływem deadline, czyli umownego punktu czasu, którego nie można przekroczyć. Z czasem niejednokrotnie przychodzi walczyć lekarzom. W wielu przypadkach to minuty decydują o czyimś życiu. Czas jest również istotną kategorią w przypadku osób pracujących na akord. Im bardziej efektywnie wykorzystają oni powierzony im czas, tym więcej zarobią. Czas jest dobrem wysoko cenionym także przez chłopo-robotników, którzy muszą dzielić czas pracy zawodowej, z czasem poświęconym na pracę na roli, nierzadko te osoby, odpoczywają tylko w święta i niedziele. Jak podkreśla P. Sztompka mamy współcześnie do czynienia z despotyzmem czasu, kalendarz i zegar zaczynają rządzić światem, a dla człowieka epoki przemysłowej charakterystyczny jest niepokój związany z upływającym czasem[14]. Niemal uniwersalnym prawem obowiązującym w niemal wszystkich kulturach jest przekonanie, że osoba o wyższym statusie społecznym pozwala na siebie czekać osobom niżej stojącym w hierarchii społecznej[15]. Jednakże mamy również do czynienia z kategoriami społecznymi, które dysponują nadmiarem czasu. Z nadmiarem czasu borykają się więźniowie, czy osoby bezrobotne, u których w wielu przypadkach rytm dnia wyznaczają posiłki, czy oglądanie telewizji.

Maksyma „czas to pieniądz” we współczesnych społeczeństwach wyraźnie zyskuje na znaczeniu. Ogłoszenia o pracę obfitują w adnotacje typu „umiejętność pracy pod presją czasu”, czy „umiejętność elastycznego zarządzania czasem”. Maklerzy giełdowi doskonale zdają sobie sprawę z tego, że kilka minut wahania może grozić poważnymi stratami finansowymi. Praca w stresie, przy świadomości ciągłego upływu czasu, wymaga od osób pracujących w takiej sytuacji trzeźwości umysłu i nie uleganiu emocjom. Decyzje, choć podejmowane nierzadko błyskawicznie cechować powinien rozsądek i wyważenie. Trzeba elastycznie reagować na to, co dzieje się na rynku, a ci, którzy nie dostrzegą zmian zostają wyparci przez konkurencję. Umiejętność zarządzania czasem to inaczej mówiąc zdolności do efektywnego jego wykorzystywania. Nierzadko kierownicy zarzucają pracownikom nienadążającym z wykonywaniem powierzonej im pracy, iż jest to wynik wadliwego zarządzania powierzonym czasem. Szczególnie jest to istotne w przypadku firm, które nie określają dokładnie zadań do wykonania pracownikowi. To od niego samego oczekuje się, że odnajdzie niszę, jaką mógłby się zająć przynosząc firmie zysk, w sytuacji, gdy akurat nie posiada zadań do wykonania. Elastycznemu czasowi pracy sprzyjają również nowoczesne formy zatrudnienia jak np. telepraca, dzięki której to pracownik decyduje, w jakich godzinach i w jakim miejscu chce pracować. Choć jest to forma pracy wymagająca od pracownika wiele samodyscypliny i systematyczności, to z pewnością dla wielu osób np. niepełnosprawnych jest to jedyny sposób na wykonywanie jakiejkolwiek pracy.

Jednocześnie rysem współczesności jest to, iż czas pracy przestaje być centralną kategorią życia w ogóle, bowiem jak dowodzą statystyki pracujemy mniej i krócej. W roku 1870 ilość godzin pracy rocznie na osobę w USA wynosiła 2964, w 1900 roku - 2707, w 1950 r. -1867, a w 1979 r. -1607[16]. Z pewnością tendencja ta będzie się pogłębiać. Coraz częściej pracę mięśni ludzkich zastępuje maszyna, która wiele czynności potrafi wykonać efektywniej i wydajniej. Choć w obiegowych opiniach powtarza się, że pracujemy dużo, to warto sobie uświadomi, że w wielu przypadkach jest to świadomy wybór pracownika. Zostawanie po godzinach tylko, dlatego, że „wypada” lub z powodu, że inny współpracownicy również zostają dłużej jest nonsensem. Samonakręcająca się spirala zdaje się nie mieć końca, a pozostawanie do późnych godzin wieczornych w wielu firmach jest niepisanym standardem.

Ryc. 2. Godziny pracy rocznie na osobę w latach 1870-1979 w USA

Źródło: opracowanie własne, na podstawie: M. Castells, Społeczeństwo sieci, Warszawa, PWN, 2007, s. 438.

Przestrzeń współcześnie

W sytuacji, gdy przestrzeń jest nam dana nie poddajemy jej refleksji. We współczesnych społeczeństwach jest ona jednak dobrem ograniczonym, o jaki toczą się spory i walki. Przestrzeń w sensie fizycznym rozumiana jako ziemia jest wartością, w którą inwestuje wielu ludzi. W sytuacji, gdy ceny gruntów wciąż rosną, wiele osób wie, że to doskonały kapitał na przyszłość. Zachodnie koncerny i lokalni przedsiębiorcy walczą o każdy, niezwykle cenny kawałek ziemi w centrum miasta, by tam wybudować kolejne centrum handlowe, usługowe lub centrum rozrywki.

Jak podkreśla M. Castells przestrzeń jest wytworem materialnym ludzi, którzy nadają jej formę, funkcje i znaczenie społeczne[17]. Fenomenu przestrzeni nie można zrozumieć bez odwołania się do działań społecznych, podobnie jest w przypadku zdematerializowanej przestrzeni Internetu. Nowoczesność wymusza współpracę jednostek, które coraz rzadziej są ze sobą powiązane i coraz rzadziej wchodzą ze sobą w bezpośrednie styczności przestrzenne. Jak słusznie zauważa A. Nowak i K. Krejtz, dzięki Internetowi radykalnie zmienia się pojmowanie przestrzeni społecznej, dystans w przestrzeni fizycznej nie izoluje jednostek, a bliskość wcale nie musi sprzyjać kontaktom społecznym[18]. Internet pozwala swobodnie i bez ograniczeń kontaktować się z wybranymi przez nas osobami, a grupy społeczne coraz częściej nie opierają się o bezpośrednie styczności[19]. Bliskość w fizycznej przestrzeni nie stanowi, więc gwarant na budowanie bliskich więzi. J. Mikułowski-Pomorski powołując się na S. Mooresa pisze „Aktywność społeczna była kiedyś skoncentrowana wokół zlokalizowanych stosunków twarzą w twarz – zdominowana przez „obecność silnego poczucia miejsca” – jest dziś najczęściej zorganizowana w terminach stosunków z „nieobecnymi” innymi, którzy mogą być obecni na szerokiej przestrzeni geograficznej. Przestrzeń i miejsce nie pokrywają się w warunkach nowoczesności – i technologie komunikacji i transportu mają ważny udział w tym procesie”[20]. A. Giddens proces ten określa mianem „wysadzania” relacji społecznych z kontekstów lokalnych i odtwarzania ich w niezmierzonych obszarach czasu i przestrzeni[21].

Zdaniem M. Castellsa mamy do czynienia z redefinicją pojęcia przestrzeni, którą autor nazywa przestrzenią przepływów[22]. Zdaniem Castellsa we współczesnych społeczeństwach wykonywanie wspólnych czynności wcale nie warunkuje podzielanie wspólnej przestrzeni. Definiuje on ową przestrzeń przepływów jako organizację współczasowych praktyk społecznych, które odbywają się dzięki przepływom. Przepływami są celowe, powtarzalne i programowalne sekwencje wymiany i interakcji między fizycznie rozłączonymi pozycjami zajmowanymi przez aktorów społecznych. Na przestrzeń przepływów składają się trzy elementy: obieg wymian elektronicznych, węzły przepływów oraz przestrzenna organizacja elit rządzących. Jak zauważa Castells elity społeczne mają szczególne wymagania przestrzenne, skupiają się w starannie oddzielonych przestrzeniach z łatwym dostępem do kompleksów sztuki, kultury, czy rozrywki. Tendencja ta jest również coraz bardziej widoczna w Polsce. W wielu miastach powstają strzeżone osiedle, getta dla bogatych, do których wejścia bronią nie tylko domofony, ale wysokie mury, budki strażnicze, czy karty wejścia. Odgradzamy się od siebie murami, zamkami i alarmami. Zajmowanie podobnej przestrzeni coraz rzadziej staje się elementem sprzyjającym tworzeniu wspólnoty. Łatwiej rozmawia nam się z nieznanym rozmówcą w Internecie, niż z sąsiadem z naprzeciwka.

Już E. Durkheim podkreślał, że coraz lepszy transport i technologie komunikacji redukują przestrzeń społeczną między ludźmi. Redukcja ta prowadzi do eskalacji współzawodnictwa między ludźmi, ze współzawodnictwa rodzi się zróżnicowanie społeczne, a ono w konsekwencji rodzi większą złożoność społeczeństw[23]. Również i przedstawiciele szkoły ekologicznej podejmowani problematykę przestrzeni. Badacze ze szkoły chicagowskiej uważali, iż rozwój miasta jest związany z produkcją i wzrostem populacji, co powodowało agregację ludności i rozmaitych struktur rodzinnych i gospodarczych na określonej przestrzeni. Intensyfikacja agregacji prowadziła do rywalizacji o przestrzeń miejską oraz wszelkie zasoby, jakie mogły być użyte dla ułatwienia jednostek i grup społecznych[24].

Przestrzeń możemy również rozumieć metaforycznie jako sferę dystansów międzyludzkich, np. P. Bourdieu operuje pojęciem habitusu, który oznacza całokształt nabytych przez jednostkę i utrwalonych dyspozycji do oceniania i postrzegania świata, inaczej mówiąc habitus oznacza podobne pozycje jednostek w przestrzeni, podobne dyspozycje i praktyki przez nich przejawiane[25]. Osoby wychowane w podobnym środowisku, cechuje podobny kontekst znaczeń, dzięki odwoływaniu się do podobnych doświadczeń mogą one domniemywać, że inne osoby odczuwają tak samo jak one i zareagują w danej sytuacji analogicznie do nas. Z podzielania wspólnej przestrzeni wynika, że pewien wycinek otaczającej go rzeczywistości społecznej jest tak samo dostępny każdemu z partnerów[26]. Jak zauważa A. Schütz wspólne podzielanie tego samego czasu i przestrzeni pozwala podzielać przewidywania na przyszłość, tworzyć plany, ale także dzielić nadzieje i lęki[27]. A. Schütz wskazuje, że wielu z nas zakłada, że skoro pewne część świata jest dla jednostki zrozumiała, sądzi ona, że będzie także zrozumiałą dla jego bliźniego[28].

Mamy, więc do czynienia z procesem nakładania się dwóch przestrzeni wirtualnej i realnej. Przestrzeń Internetu stanowi dla wielu jednostek tak samo ważny wymiar przestrzeni społecznej, jak przestrzeń realna. Wchodzą w niej w interakcje, podejmują ważne życiowe decyzje i zawierają istotne transakcje. Przestrzeń Internetu bardzo często w istotny sposób wpływa na przestrzeń realną. Coraz więcej czynności z przestrzeni rzeczywistej przenosi się do przestrzeni wirtualnej. Spędzamy w Internecie swój wolny czas, pracujemy, kontaktujemy się z innymi, czy zawiązujemy przyjaźnie. W odniesieniu do przestrzeni Internetu proponuję zastosować następujący model heurystyczny, który przedstawiono na rycinie 3:

Ryc. 3. Model przestrzeni Internetu

Źródło: opracowanie własne; model ten autorka wykorzystała w badaniach do pracy doktorskiej Społeczna przestrzeń Internetu

Życie w społeczeństwie nowoczesnym wraz z jego mechanizmami wykorzeniającymi odrywa nasze życie od gotowych wzorców i ustalonych praktyk, w takich warunkach rozwija się miejsce na refleksyjność, która oznacza, iż coraz większa część społecznej aktywności jest systematycznie poddawana rewizji ze względu na nowo zdobyte informacje lub nabytą wiedzę[29].

Wielu autorów podkreśla, że za sprawą nowych technologii, na czele z Internetem, mamy do czynienia z kompresją czasu i przestrzeni. Jak podkreśla B. Jung masowy charakter podróżowania, globalna sieć łączności oraz globalizacja mediów sprawiają, że życie jednostek coraz mniej jest przypisane do konkretnego miejsca. Wydłużeniu ulegają odległości między miejscem zamieszkania, a miejscem pracy, a kontakty służbowe mogą być utrzymywane na całym świecie bez konieczności wychodzenia z domu[30].

Kompresja czasu zdaniem B. Junga wyraża się również poprzez intensyfikację produkcji i konsumpcji. Miniaturyzacja i nadanie podręcznego charakteru wielu produktom pozwoliło zwiększyć ich użyteczność i pozwoliło połączyć ze sobą czynności dotychczas rozłączne[31]. Telefon komórkowy pozwala łączyć się w dowolnym czasie, w dowolnym miejscu. Rozmowa przez telefon komórkowy nie wyklucza również wykonywania w tym samym czasie innych czynności. Oglądanie telewizji, czy słuchanie radia nie jest czynnością „na wyłączność”. W tym samym czasie można wykonywać domowe porządki, przygotowywać posiłki, czy ćwiczyć. Czas spędzony w podróży pociągiem do pracy może stać się bardziej efektywny. Dzięki laptopom możliwe jest wykonywanie w tym czasie transakcji handlowych, kontaktowanie się z klientami, diagnoza rynku giełdowego itp.

Innym wymiarem kompresji czasu jest jego intensyfikacja. Postęp techniczny pozwala skracać czas wykonywania danej czynności, wprowadzone zostają elastyczne formy zarządzania czasem (ang. time-shifting)[32]. Urządzenia gospodarstwa domowego pozwalają minimalizować czas potrzebny na przygotowanie posiłków. Sklepy obfitują w półprodukty pozwalające na szybkie przygotowanie posiłków. Wiele firm specjalizuje się w przygotowywaniu gotowych dań, tylko i wyłącznie na wynos, a przygotowanie ich w domu to kwestia krótkiego podgrzania. Szeroka oferta gastronomiczna wyręcza kobiety w przygotowywaniu świąt pozwalając im wykorzystać ten czas na czynności związane z pracą zawodową, czy po prostu odpoczynek. By wysłać życzenia świąteczne wystarczy kilka minut. Bez wychodzenia z domu ślemy pozdrowienia znajomym na drugim krańcu globu. Kamery internetowe pozwalają zobaczyć nam osobę oddaloną o tysiące kilometrów bez pokonywania jakichkolwiek odległości. Przenośne odtwarzacze audio pozwalają na naukę języka obcego w dowolnym czasie. Urządzenia do rejestracji obrazu (nagrywarki DVD, magnetowidy VHS) pozwalają nagrywać programy telewizyjne i odtwarzać je w dogodnym dla nas momencie.

Postępująca technicyzacja i komplikacja wielu urządzeń sprawia, że zamiast ułatwiać życie powodują one, że niektórzy ich użytkownicy sobie z nimi nie radzą. Mnogość opcji wielu urządzeń elektronicznych umożliwia wykonanie wielu działań, jednakże powoduje to również skomplikowanie obsługi sprzętu. Wielu projektantów bardziej dba o wizualną atrakcyjność danego „gadżetu”, niż funkcjonalność jego obsługi. Użytkownicy telefonów komórkowych nierzadko ograniczają się wyłącznie do rozmów telefonicznych, choć ich telefon oferuje tworzenia wiadomości tekstowych, graficznych, nagrywanie plików audio, czy możliwość wykonywania zdjęć.

Przestrzeń współczesnych społeczeństw, która zmienia się głównie na skutek nowych form komunikacji, na czele z Internetem, określa się mianem przestrzeni globalnej. Przestrzeń ta nie posiada atrybutów typowych dla tradycyjnej przestrzeni geograficznej, jest płynna i nieustannie rekonstruowana przez jej użytkowników[33]. Wraz z pojawieniem się Internetu mówi się o pojawieniu się nowego wymiaru przestrzeni tworzonej przez system sieci komunikacyjnej. Cyberprzestrzeń jest przestrzenią pozbawioną granic, trudno wyznaczyć jej koniec, jest przestrzenią pozbawioną konkretnego miejsca, w której różne płaszczyzny nakładają się na siebie, przenikają i przecinają[34]. Jednakże w odniesieniu do przestrzeni Internetu najczęściej używa się określenia przestrzeń wirtualna. Warto tutaj przywołać dwa rozumienia pojęcia wirtualność. W ujęciu filozoficznym wirtualne jest to, co istnieje potencjalnie, wirtualność poprzedza rzeczywista lub formalna konkretyzację – drzewo jest wirtualnie obecne w nasieniu[35]. Inaczej wirtualność określa się potocznie. W powszechnym rozumieniu termin ten oznacza nierealność, nierzeczywistość – jakaś rzecz jest albo rzeczywista, albo wirtualna, nie może posiadać obu tych własności[36]. P. Levy pisze wprost „wirtualność jest rzeczywista, choć nie można jej przypisać żadnej współrzędnej przestrzenno-czasowej”. Jak łatwo zauważyć, to właśnie myślenie potoczne kładące nacisk na opisywanie wirtualności w kategoriach zaprzeczenia prawdziwości, namacalnej rzeczywistości może stać się bezpośrednim przyczynkiem tego, że odmawiamy prawa realności społecznościom funkcjonującym w rzeczywistości wirtualnej. Wirtualne światy pozwalają nam rozumieć, iż obok naprawdę rzeczywistego świata istnieją inne konstrukcje sztucznych światów, gdzie zwyczajne doświadczenie realności traci roszczenie do wyłączności. Wirtualny świat sprawia, iż wyłączność i solidność zwyczajnego rozumienia rzeczywistości zostaje podważona, gdyż możliwe są alternatywne konstrukcje świata. Pojawiają się opinie, iż sztuczne światy powodują poszerzenie i wzbogacenie naszego doświadczenia[37]. Jest to rzeczywistość, w której materialna egzystencja ludzi jest w pełni zanurzona w „wirtualnym układzie obrazów, w świecie wyobraź-sobie-że, w którym pozory nie tylko znajdują się na ekranie (…) lecz stają się tym doświadczeniem”[38]. Z pewnością jednak nowoczesne media na czele z Internetem mają decydujący wpływ na przemiany cywilizacyjne współczesnego świata, sugerując, że nowoczesne społeczeństwo jest odcięte od rzeczywistego doświadczenia, zaspokajając nas syntetycznym oszustwem[39].

B. Jałowiecki wyróżnia następujące rodzaje przestrzeni[40]:

- produkcji: dzieli się ona na rolniczą (układy pól i rozłogów) i pozarolniczą (zagroda, fabryka, kopalnia, labolatorium),

- konsumpcji: obszar związany ze zbiorowym i indywidualnym przywłaszczaniem produktów i rozszerzoną reprodukcją siły roboczej (mieszkania, tereny rekreacyjne),

- symboliki: obejmują miejsca i obszary związane z wysoko cenionymi przez dane społeczeństwo wartościami (pomniki, miejsca kultu religijnego, miejsca propagowania ideologii),

- wymiany: obszary transferu oraz przemieszczania się dóbr i informacji,

- władzy: terytorium objęte jurysdykcją lub obszar zajmowany przez instytucje sprawujące władzę (budynki administracji państwowej, policji, wojska).

Jak wskazuje F. Znaniecki podmioty ludzkie nie doświadczają jakiejś powszechnej, obiektywnej, niezmiennej przestrzeni[41]. Partycypacja przestrzeni jest różna przez różne jednostki i zależna od miejsca jednostki w strukturze społecznej, rodzaju wykonywanej pracy, ale także sytuacja, a nawet samopoczucie, czy nastrój[42]. Doskonałym odzwierciedleniem takiego postrzegania przestrzeni jest przestrzeń Internetu. Wykształcenie, wykonywany zawód, a także umiejętności informatyczne wpływają na jej postrzeganie i im większa biegłość w posługiwaniu się technikami informatycznymi, tym większe przekonanie o możliwości łatwego przyswajania i adaptowania tej przestrzeni. Ta sama przestrzeń Internetu dla jednych stanowiła będzie środowisko przyjazne, w którym realizują niemal wszystkie swoje społeczne potrzeby, dla innych ta przestrzeń to prawdziwe terra incognita pełne zasadzek i trudności czyhających na niewytrawnego użytkownika. Odwołując się do typologii przestrzeni wysuniętej przez B. Jałowieckiego[43], wydaje się, że takie same kategorie analityczne możemy zastosować do przestrzeni Internetu. Najpopularniejszym wymiarem społecznej przestrzeni Internetu będzie przestrzeń wymiany, gdzie Internet stanowi przestrzeń wymiany informacji, jednostki służą sobie radą i pomocą, ale także zamieszczają informacje dyskredytujące, nieprawdziwe, czy obraźliwe. Przestrzeń Internetu zawiera w sobie również przestrzeń władzy, którą stanowią strony administracji rządowej, strony poszczególnych polityków, czy partii politycznych, którzy przestrzeń Internetu wykorzystują jako doskonałe miejsce promocji siebie i kontaktu z potencjalnymi wyborcami, Internet zajmuje znaczące miejsce w debacie publicznej. Przestrzeń Internetu to także przestrzeń produkcji. To dzięki temu medium mogą funkcjonować firmy internetowe, dla wielu telepracowników Internet to podstawowe narzędzie pracy i kontaktu z innymi współpracownikami. Internet to również przestrzeń symboliczna. Przestrzeń, z którą identyfikuje się wielu jej wirtualnych mieszkańców (netizenów) i w której tworzone są serwisy społecznościowe. Przestrzeń symboliczna w Internecie to także strony instytucji religijnych, gdzie możliwa jest nawet spowiedź online, czy wymiana doświadczeń religijnych z innymi osobami na różnego rodzaju forach dyskusyjnych. Symboliczna przestrzeń Internetu do także idealne miejsce manifestowania i propagowania różnego rodzaju treści ideologicznych, nawet najbardziej radykalnych. Ostatnim wymiarem przestrzeni Internetu jest przestrzeń konsumpcji, w której to jednostki mają możliwość zagospodarowywania swojego czasu wolnego, dokonywania różnego rodzaju zakupów począwszy od zakupu książek aż po zamawianie usług przeprowadzkowych.

Ryc. 3. Typologia przestrzeni Internetu

Źródło: opracowanie własne.

Sumary

Time is category over which we seldom wonder. Really decisive moments in our life, or the traumatic events cause that we subject reflection our life, wonder over lapse, the elusiveness of life and time. The essential vectors of social life make up the time with space together. The time is, sure construct social conventional notion, in the face of which of individual or the social groups organize their life. Without category of time executing sure actions would be no kids, necessary is, as their synchronization. His perception is different from at present survived period in our life. The article is the test of answer on question, what is the meaning of time and space in society of day of internet.