Magdalena Szpunar

Magdalena Szpunar

IS UJ

 

Technofobia versus technofilia – technologia i jej miejsce we współczesnym świecie.

 

Rozwój to zdradliwa rzeka,

o czym przekona się każdy, kto wstąpi w jej nurt.

Na powierzchni woda płynie gładko i wartko,

ale wystarczy, żeby sternik ruszył swoja łodzią beztrosko

 i z nadmierna pewnością siebie, a wnet zobaczy,

ile w tej rzece groźnych wirów i rozległych mielizn(…)

Niby jeszcze się płynie, ale już się stoi,

Niby łódź rusza się, Ale tkwi w miejscu.

R. Kapuściński, Szachinszach

 

Jest rok trzydziesty czwarty. Tak, to nie początek opowieści z gatunku science fiction, a data według której liczą czas informatycy, bowiem od 01.01.1970 roku każdy komputer odlicza czas, a więc data inicjuje epokę komputerów – epokę tę nazywa się Unix Epoch.

Wiek dwudziesty przyniósł ze sobą niezwykle gwałtowny rozwój techniki i technologii[1]. T. Goban-Klas określając prawdziwą lawinę wynalazków XX wieku posługuje się metaforą zegara, na którym cały okres od powstania mowy artykułowanej do roku 2000 n.e. uznaje za pełną dobę – godzina tutaj to aż 1500 lat (Goban-Klas, 1999, s.291).

 

Ryc. 1. Zegar rozwoju technologii

Źródło: oprac. własne. na podst. Goban-Klas, 1999, s.291-291

Z pewnością żyjemy w spektakularnych czasach. Tygodnik Time, corocznie wybierający Człowieka Roku, w 1983 roku ten tytuł przyznał w nieco zmodyfikowanej kategorii - Maszyna Roku, przyznając ten tytuł komputerowi IBM PC – z pewnością trudno znaleźć bardziej dobitny przykład tego, jaką rolę w naszym życiu odgrywają komputery (Sieńko, 2002, s. 17). Kiedy zaczyna się historia komputerów? 20 lat temu, a może 50 - otóż nie, już w 1623 roku, kiedy to Wilhelm Schickard profesor matematyki i astronomii z Uniwersytetu w Tybindze, w liście do astronoma Johanna Keplera załącza rysunek zegara, który może wykonać 4 operacje arytmetyczne i wyciągnąć pierwiastek kwadratowy. W Polsce słowo informatyka pierwszy raz zabrzmiało ex cathedra w październiku 1968 roku, na ogólnopolskiej konferencji poświęconej maszynom matematycznym (Turski, 1980, s.5). Oczywiście nie od razu w Polsce funkcjonowały komputery, a raczej kompjutery, bo taką wtedy terminologią operowano. Maszyny matematyczne, czyli to co obecnie zwiemy komputerami były wynalazkiem specyficznie polskim. Niestety nazwa ta niosła ze sobą negatywne konotacje, bo skoro są to maszyny matematyczne, wielu uznało, iż nie mają one znaczenia w życiu codziennym. Obok tej niefortunnej nazwy funkcjonowała w Polsce nazwa mózg elektronowy, równie nieszczęśliwa jak maszyny matematyczne (tamże, s. 13-15).

Czy dla Polaków komputery[2] mają jakieś znacznie? Wydaje się, że tak skoro, co trzeci z nas za największe osiągnięcie XX wieku, uznaje właśnie komputer (Skrzeszewski 1999).

Zasadne więc zdaje się być przekonanie J. Boltera o komputerach, jako technologii definiującej XX wiek (Bolter 1990). Podkreśla się, iż żadne dotychczasowe narzędzie, nie zdeterminowało naszego życia bardziej, niż komputer, sieć i wszystko, co z nimi się wiąże, żadna maszyna nie dostarczyła człowiekowi tylu ekstensji jego zmysłów, co komputer (Krzysztofek i Szczepański, 2002, s. 169).

Ludzie od początku istnienia mieli ambiwalentny stosunek do technologii. Luddyści, rekrutujący się z robotników angielskich i chałupników końca XVIII wieku i początku XIX wieku, niszczyli maszyny i urządzenia przemysłowe, upatrując w nich przyczyn niskich płac i groźby bezrobocia. Zupełnie odmienny stosunek do technologii mają technokraci, którzy wyrażają pogląd, iż władzę należy powierzyć wybitnym specjalistom, fachowcom, tzw. technokratom (ekonomistom, technikom, ekspertom, czy też naukowcom). Kryterium doboru do sprawowania funkcji kierowniczych nie miałoby być pochodzenie, czy własność, ale kompetencje i wiedza. Zdaniem technokratów decydującą rolę w rozwoju społeczeństwa odgrywają czynniki techniczne np. organizacja produkcji lub ekonomiczne np. planowanie ekonomiczne, a nie społeczno-polityczne, czy ideologiczne (Smolski, Stadtmuller, 1999). Według technokracji, jako koncepcji ustroju społecznego, opartego o władzę wysokokwalifikowanych ekspertów, postęp techniczny miałby rozwiązywać wszystkie konflikty społeczne (Kamińska-Szmaj, 2001).

Jak wskazuje Thomas Hylland Eriksen nowa era wyzwala i frustruje, fascynuje i przestrasza. Jeśli zawiodą nas komputery, czujemy się bezbronni, gdyż nie mamy możliwości powrotu do gęsiego pióra, próbując sobie wmówić, że wszystko może funkcjonować jak dawniej, a nowe wynalazki można uznać za zbędne (Eriksen, 2003, s.47). Społeczeństwo informacyjne implikuje nowe konflikty i napięcia. Eriksen przedstawia je w formie dychotomii, gdzie po jednej stronie (prawej) znajdują się cechy dominujące, po drugiej zaś przeciwne im reakcje.

Obok niewątpliwych korzyści jakie niesie ze sobą SI, powstaje szereg niedostatków, które można by uznać za archaiczne, wśród których należy wymienić (tamże, s.50):

- powoli upływający czas

- bezpieczeństwo

- przewidywalność

- przynależność, stabilną tożsamość osobistą

- rozumienie i spójność

- kumulatywny, linearny, organiczny wzrost

- rzeczywiste doświadczenia (które nie są wynikiem działania mass mediów)

W odniesieniu do społeczeństwa informacyjnego, opartego o nowe technologie, wysuwa się zarzut, dotyczący spełniania się wizji opisanej przez Georga Orwella w „Roku 1984”. Zdaniem T. Gobana-Klasa, rewolucja informatyczna przypomina miecz obosieczny, gdyż zalety jak i skutki rewolucji społecznej opartej na komputerach, mogą być równie wielkie (Goban-Klas i Sienkiewicz, 1999, s.57). J. Naisbitt zauważa iż Amerykanie potrzebują nieustannej obecności technologii, bowiem uzależnieni zostali od nieprzerwanego dopływu rozrywek – jednym słowem żyją w stanie technologicznego odurzenia. Owa technologia nieustannie pobudzająca receptory przyjemności na poziomie fizycznym jak i mentalnym, wyciska z nich ducha człowieczeństwa, sprawiając iż zagubieni w owym chaosie niewolnicy technologii tracą z oczu to co najważniejsze, gubiąc po drodze poczucie sensu życia. Wszelkie dobrodziejstwa technologicznych innowacji tracą swój pierwotny cel, gdyż ze strefy technologicznych udogodnień wiodą swych zakładników do strefy technologicznego odurzenia. Technologia odurza, obezwładnia niczym narkotyk - już na początku swej książki J. Naisbitt pisze: „Amerykanów upaja całe to obezwładniające podniecenie. O niczym innym prawie nie mówią. Ludzie wygłaszają całe tyrady na temat technologii, którą się obwarowali. Kochają ją, gdy działa. Nienawidzą, gdy przybiera postać instrukcji obsługi, której nie będą czytać” (Naisbitt 2003, s.10). Racje Naisbitta potwierdza zapytany przeze mnie Internauta, który tak mówi o Internecie „Niby z jednej strony ułatwia życie, ale z drugiej wymaga opanowania wciąż nowych i nowych instrukcji obsługi”.

Tylko nieliczni potrafią właściwie ustosunkować się do technologii, dostrzegając wady i zalety, jakie ona ze sobą niesie. Wśród symptomów wskazujących na życie w strefie technologicznego odurzenia, Naisbitt wymienia (tamże, s.13):

- preferowanie rozwiązań doraźnych, od religii po jedzenie

- uwielbienie dla technologii oraz strach przed nią

- niwelowanie różnic pomiędzy tym, co prawdziwe, a tym, co udawane

- przyjmowanie przemocy za rzecz normalną

- kochanie technologii tak, jak kocha się zabawkę

- przeżywanie własnego życia, będąc zdystansowanym i roztargnionym

Rozwój technologii to szanse, ale także zagrożenia, wśród których wymienia się (Goban-Klas 1999, s.298):

- dylematy technologiczne: nowe media pogłębiają lukę technologiczną między krajami producenckimi, a importującymi

- dylematy ekonomiczne: coraz trudniej traktować informację jako dobro publiczne

- dylematy prawne: jak chronić prawa autorskie

- dylematy socjologiczne: zróżnicowanie sektora usług – wiodąca rola specjalistów od informacji i komunikacji; fragmentaryzacja publiczności

- dylematy psychologiczne: zalew informacyjny; szum informacyjny; psychozy medialne (fascynacja wirtualną rzeczywistością)

- dylematy etyczne

- dylematy polityczne: określenie zakresu i kontroli nowych mediów (deregulacja vs centralizacja)

Powszechne zastosowanie technologii informacyjnych, rodzi zdaniem wielu autorów niebezpieczeństwo społeczeństwa kontrolowanego, które oznacza (Goban-Klas i Sienkiewicz 1999):

- ingerencję informacyjną w życie prywatne

- centralizację i zmonopolizowanie informacji

- alienację wskutek automatyzacji i oszczędności w zatrudnieniu

Jeśli chodzi o ingerencję w życie prywatne, źródła zagrożeń należy upatrywać w (tamże):

- bankach danych administracji

- indywidualnych kartotekach ochrony zdrowia, wykształcenia, kredytów i zastawów

- różnych innych zbiorach danych osobistych

Podkreśla się, iż każdy z systemów informatycznych i telekomunikacyjnych niesie ze sobą pewne zagrożenia, wykazując podatność na działania o charakterze kryminalnym (tamże).

Technofobia a technofilia

W. Duch tak opisuje technofobię „Polega ona na wpadaniu w panikę przed wszystkim, co techniczne, wierze w tajemnicze złe wpływy, „promieniowanie” monitorów i kuchenek mikrofalowych. Pomaga w tym prasa: rzadkie wypadki spowodowane przez roboty są mocno nagłaśniane pod sensacyjnymi nagłówkami: „Robot zabił człowieka”, podczas gdy tylko wyjątkowo duże wypadki odnotowywane są w prasie w fabrykach nie używających robotów” (Duch 1997). Tak bardzo boimy się kontaktu z różnymi urządzeniami, że chcielibyśmy jak najbardziej uprościć ich obsługę. Niektórzy twierdzą wręcz, iż koncepcja „wszystko jednym przyciskiem” ma swe źródła, właśnie w technofobii „Niestety projektanci urządzeń też nie pomyśleli i robią drukarki z jednym guzikiem, telefony z jednym guzikiem, skanery z jednym guzikiem, myszy... No takie myszy to trochę inna historia :-) Zresztą to pewnie nie tyle projektanci urządzeń, co marketingowcy tak sobie umyślili. Wot, technofobia”[3]. Zdaniem innych postawa technofobiczna to wynik szerzonej postawy kulturowej, szczególnie przez amerykańskie filmy „Ludzie się naoglądają filmów o AI (ang. artificial inteligence – sztuczna inteligencja – przypis M.S.) pożerających małe dzieci by sobie doładować baterie i kiedy wyjdą na rynek powszechnie używane AI np do sterowania firmą, zarządzania zasobami ludzkimi, sterowania ruchem ulicznym etc - to tacy ludzie poczują się zagrożeni i zaczną burzyć się przeciwko dominacji ludzi przez maszyny”[4].

Zdaniem N. Postmana żadna kultura nie może uniknąć negocjacji z techniką, w której technika jednocześnie dając, coś odbiera. Technofobia Postmana zatacza szerokie kręgi (Postman 2004). Przypomina przytaczany przez J. Naisbitta w High tech – High touch technologiczny Armagedon „Niektórzy obawiają się, że podobnie jak wszechmocny gniew Boga, potknięcia technologii komputerowej zagrożą wprowadzeniem w nasze życie kompletnego chaosu – z nieba zaczną spadać samoloty, pociski wystrzeliwane będą bez jakiejkolwiek kontroli” (Naisbitt 2003: 18). Pewna grupa osób traktuje technologię na wzór Wielkiego Brata, technologia jest wszechogarniająca, niebezpieczna, inwigilująca, ma władzę nad każdym i w każdej chwili może stać się źródłem naszego zagrożenia „majla też nie jestem pewna, ściany mają uszy i oczy…. Boże oni podsłuchują moje myśli” (autentyczna wypowiedź z GG). S. Lem nasz czołowy fantasta niemal we wszystkich swoich felietonach stara się nas przekonać, że komputery to zło konieczne, właściwie tylko wprowadzają chaos w nasze życie i więcej z nimi kłopotu, niż dobrodziejstw. Z pewnością Lem należy do sztandarowych technofobów, bowiem upatruje komputerowych zagrożeń wszędzie. Każdy może podsłuchać każdego, ukraść pieniądze z konta lub wywołać zamach terrorystyczny – komputery i sieć internetowa, to prawdziwa puszka Pandory – lepiej nie dotykać, by nie zostać skażonym.

Postman w dostępie do technologii doszukuje się czegoś na miarę wielkiej teorii spiskowej „ci, którzy kontrolują działanie jakiejś konkretnej technologii, skupiają w swoich rękach władzę i nieuchronnie zawiązują pewien rodzaj spisku przeciwko tym, którzy nie mają dostępu do wyspecjalizowanej wiedzy udostępnianej przez tą technologię”. N. Postman w komputerach upatruje źródła całkowitej inwigilacji oraz redukcji człowieka do n-tego numeru (Postman 2004). Owszem komputery z pewnością są źródłem niezwykle cennych informacji o użytkownikach - internautach, ruch w Sieci i zawierane tam transakcje, pozwala na określenie preferencji użytkownika. Nie byłabym jednak skłonna twierdzić, iż pojawienie się Internetu i nowoczesnych technologii otworzyło przysłowiową puszkę Pandory.

Jeśli chcielibyśmy wskazać na technofiliów, to z pewnością sztandarowym wzorem będą tutaj japończycy. M. Filiciak pisze: „Technologia jest dla nich nie tylko sposobem na ułatwienie sobie życia, ale także fetyszem. Japończyków podniecają maszyny i sposób, w jaki one działają. Wystarczy obejrzeć kilka anime o tematyce s-f, by zobaczyć jak pokazywane są tam urządzenia mechaniczne. Najbanalniejsze z pozoru czynności, jak otwieranie zamka w drzwiach, wsiadanie do windy czy przeładowanie broni, pokazuje się z pieczołowitością, najwyższą dbałością o szczegóły. Nawet proste, wydawałoby się, mechanizmy działają w cudownie skomplikowany sposób i jeśli ktoś lubi preferowany tutaj typ estetyki (chrom i układy scalone), może z przyjemnością oglądać te sceny setki razy. Japończycy, jak nikt inny, oswoili technikę - dla nich stal nie jest zimna i nieprzyjazna, przeciwnie” (Filiciak).

J. Naisbitt pisze o niezwykle ekscentrycznym – z polskiego punktu widzenia - zjawisku zatrważającej moim zdaniem histerii technologicznej, którą można by metaforycznie scharakteryzować jako wszechmocny gniew Boga, który z naszego życia czyni totalny chaos w sytuacji, gdy techniki komputerowe zawodzą. W tym celu buduje się nawet domy, które w sytuacji zagrożenia pozwoliłyby na przetrwanie poza siecią (Naisbitt 2003).

Jak podkreśla w latach 70-tych i 80-tych, technofobia głównie koncentrowała się wokół niemożności stosowania i kontrolowania technologii, ze względu na egalitarność dostępu do niej, obecnie technofobia objawia się na płaszczyźnie społecznego lęku przed wykluczeniem z grona beneficjentów. Pojawia się tutaj zjawisko digital divide tzw. cyfrowego podziału (Wenta), o którym w następnym akapicie.

Z badań przeprowadzonych w lutym 2003 roku w UCLA wynika, iż najwięcej technofobów (30,3%) występuje wśród nowicjuszy Internetowych, tj. podłączonych do Sieci krócej niż rok. Technofobia maleje wraz z użytkowaniem Internetu, najmniejszą liczbę technofobów stanowią zaawansowani Internauci (10 godzin i więcej tygodniowo), wśród których tylko 10,8% stanowią obawiający się szeroko pojętych technologii komputerowych (Szpunar 2004).

Ryc.2. Technofobia wśród użytkowników Internetu

Źródło: opracowanie własne na podst. The UCLA Internet Report: Surveying the Digital Future Year Three, luty 2003.

Jak zauważył jeden z Internautów - którego zapytałam o stosunek do Internetu - jest on niesłusznie przedstawiamy „jako rozwiązanie wielu problemów, panaceum na bolączki naszych czasów. Bezzasadne. Żadne media nie uczynią nas ludzi lepszymi same z siebie.”

Cyfrowy podział

Niestety życie w wieku dostępu – określenie zastosowanie przez J. Rifkina w Wieku dostępu (Rifkin 2003) – rzeczywiście dla osób wykluczonych spoza kręgu nowoczesnych technologii może być prawdziwą udręką. W związku z pojawieniem się Internetu pojawia się termin cyfrowego podziału – jako nowej formy nierówności społecznych - dzielącego ludzi na tych, którzy posiadają lub nie, dostęp do Internetu. Szczegółowej analizy cyfrowego podziału wywołanego nierównym dostępem do Sieci dokonuje M. Castells w Galaktyce Internetu (rozdział Cyfrowy podział z globalnej perspektywy). M. Castells odpowiada na dwa zasadnicze pytania – jakie czynniki wpływają na zróżnicowanie w dostępie do Internetu i korzystania z jego potencjalnych możliwości oraz w jaki sposób dostęp lub jego brak przekładają się na większe możliwości lub ich brak (Castells 2003, s.275-301). Jak podkreśla N. Postman upowszechnienie techniki komputerowej, dla jednych bywa dobrodziejstwem, bez którego właściwie nie potrafią się obejść, dla innych jest narzędziem właściwie zbędnym i wcale nie pożądanym (Postman 2004). U. Eco twierdzi, iż społeczeństwo w erze dostępu podzieli się na trzy klasy (Eco 2002, s.539-540):

- proletariuszy nie mających dostępu do komputerów i książek, uzależnionych od przekazu audiowizualnego, czyli telewizji

- drobnomieszczaństwo, które umie korzystać z komputera biernie

- nomenklaturę, która wie, jak wykorzystać komputer do wykonywania analiz, potrafiąca odróżniać informacje wartościowe, od nic nie wnoszących

Typologię zaproponowaną przez U. Eco nieco parafrazuje, R. Tadeusiewicz pisząc o powstaniu dwóch dychotomicznych struktur – z jednej strony digitariatu, jako uprzywilejowanej grupy osób, potrafiących bigle posługiwać się technikami informatycznymi, zaś z drugiej proletariatu sieciowego, który tworzą osoby nie potrafiące lub nie mogące korzystać z technik informacyjnych (Tadeusiewicz 2002, s.285). Pisze o tym także L. Haber, analizując społeczność akademicką AGH, według autora digitariat informacyjny, tj. grupa najbardziej zaangażowanych użytkowników Sieci stanowi 70% społeczności AGH, 20% stanowi cogitariat, jako pasywna grupa użytkowników, zaś 10% to osoby pozbawione interakcji z Siecią – proletariat informacyjny (Haber 2001, s.162). Problem ten poruszają również T. Goban-Klas i P. Sienkiewicz – zauważają oni, iż choć nowe media są skonstruowane jako tzw. user friendly (przyjazne użytkownikowi), znajdują głównie entuzjastów wśród młodzieży, powodując wykluczenie osób starszych. Luka tworzy się również na linii wykształcenia, a analfabetyzm komputerowy, zdaniem autorów, staje się obecnie tak dotkliwy, jak analfabetyzm literacki. Ów natłok informacji powoduje dwie reakcje – pierwszą z nich jest gorączkowe przerzucanie się od przekazu do przekazu, drugą zaś uporczywe trwanie przy swoich przyzwyczajeniach (Goban-Klas i Sienkiewicz, 1999, s.100-103).

Są i tacy, którzy oponują przeciwko idei równości dostępu do technologii, J. Winiecki równość dostępu do informacji, a więc likwidowanie cyfrowego podziału traktuje jako pewną utopię - „Nasi "postępowcy" chcieliby stworzyć globalny komunizm w dostępie do "wiedzy, informacji i technologii komunikacji" oraz "nieodnawialnych zasobów, takich jak paliwa czy woda pitna". I technologie, i zasoby należą do tych, którzy je tworzą, lub do tych, na których terytorium znajdują się owe zasoby. Kto i jakim prawem miałby decydować o tym, że na przykład Indie mają część wody swoich rzek przekazać Pakistanowi? To samo dotyczy innych zasobów. Z kolei technologie są wytworem ludzkiej inwencji zamienionej w konkretne, używane w gospodarce technologie. Są chronione patentami. Czy technologie również miałyby być udostępniane - w ramach globalnej urawniłowki - nieodpłatnie każdemu, kto ich sobie zażyczy? Pamiętajmy, że innowacje powstają dlatego, że wynalazcom opłaca się inwestować swój czas i pieniądze, by później czerpać korzyści materialne z zastosowania wynalazków w gospodarce. Rewolucja przemysłowa dokonała się właśnie w Anglii, a nie gdzie indziej, bo powstały tam warunki dla innowacji. Anglia była bowiem pierwszym krajem na świecie, który wprowadził (już w 1621 r.) prawo patentowe. Nasi "etyczni postępowcy", ogarnięci szlachetną - ich zdaniem - pasją równości, chcieliby zepchnąć nas w świat średniowiecza, kiedy to technika była najczęściej czymś w rodzaju hobby dla pasjonatów majsterkowiczów” (Winiecki 2004).

Należy pamiętać, że Internet niesie ze sobą prawdziwe zagrożenia. Mam tu na myśli szeroko zakrojoną kampanię przeciwko Dziecko w Sieci, pod hasłem Nigdy nie wiadomo, kto jest po drugiej stronie. Kampania ta miała zdaniem organizatorów uwrażliwić opinię społeczną na problem pedofilii w Internecie, edukować dzieci w zakresie bezpieczeństwa w Sieci. Z pewnością nie jeden z nas zauważył bilbordy na których po jednej stronie siedzi przed klawiaturą mała, dwunastoletnia dziewczynka, zaś po drugiej, w podartym, przyciasnym podkoszulku, otyły pan Wojtek, który z pewnością mógłby być ojcem Ani. Na potwierdzenie faktu, iż nie jest to problem marginalny, chciałabym podać wyniki badań przeprowadzonych przez Fundację Dzieci Niczyje zgodnie z którymi: 92% polskich dzieci korzysta z Internetu, w celach komunikacyjnych, z czego 87% dzieci podaje obcym swój adres e-mail, 64% dzieci podaje obcym swój numer telefonu, 42% dzieci podaje obcym swój adres zamieszkania, 44% przesyła obcym swoje zdjęcie, a 25% spotyka się z osobami poznanymi w Internecie.

Personifikacja maszyn

Według Reevesa i Nassa ludzie traktują komputer jako rzeczywistego partnera interakcji, o określonych cechach psychicznych, uważając iż ludzie dopasowują osobowość maszyny, do swej osobowości (Łukasik i Gelleta 2004, s.94). Badacze stwierdzili, że ludzie o cechach osobowości dominującej postrzegają komputer również jako wyposażony w osobowość dominującą.

Bardzo często technologia bywa bez ludzi personifikowana, nadawane są jej cechy ludzkie. Według naukowców Uniwersytetu Stanowego Pensylwania, ludzi z komputerami łączą silne więzi emocjonalne. Analizując zachowania studentów, korzystających z 800 terminali komputerowych, dowiedziono, iż użytkownicy często są wierni jednej lub dwóm maszynom. Przejawia się to w tym, iż mimo, iż inne stanowiska komputerowe są wolne, użytkownicy czekają, aby skorzystać, właśnie z tego, a nie innego komputera. Zdaniem badaczy należałoby zmienić sposób reklamowania komputerów, jako czegoś trwałego, godnego zaufania[5]. Do podobnych wniosków doszedł Jeng-Yi Tzeng, badacz z Tajwanu. W wyniku jego badania okazało się, że ludzie wolą pracować na komputerze, „ciepłym emocjonalnie”, niż na „zimnej” maszynie. W tym celu napisał dwie gry, polegające na odgadywaniu chińskich przysłów. Kiedy gra działała wadliwie, co było zamierzonym celem autora, komputer reagował w dwojaki sposób:

- standardowo „To nie jest poprawna odpowiedź”

- kurtuazyjne „Przepraszamy, że podane wskazówki nie okazały się dla ciebie pomocne. Spróbuj jeszcze raz”

Tzneg stwierdził, iż komunikaty typu „Krytyczny błąd”, bądź „Wprowadź poprawny PIN KOD” zniechęcają użytkowników, i powinny być one zastąpione bardziej uprzejmymi (Parzuchowski, 2004, s.6). Byron Reeves i Clifford Nass, przedstawiają koncepcję równania mediów (media equation), według której, ludzie traktują media tak, jakby to były żywe, społecznie reagujące istoty. Ich zdaniem naszym kontaktom z mediami towarzyszą takie same zasady, jak normalnemu życiu społecznemu, bowiem nie posiadamy zdolności odróżniania prawdziwych relacji interpersonalnych, od kontaktów z pozbawioną świadomości i intelektu maszyną (Gałkowski, 2004, s.186). Z pewnością system Windows należy uznać, za system mało przyjazny użytkownikowi, bowiem komunikaty przez niego wydawane mają charakter stricte formalny, bez odniesienia do osoby.

Jak słusznie zauważa W. Duch, komputery doskonale sprawdzają się w roli kozłów ofiarnych. Redaktorzy gazet coraz częściej swe błędy zrzucają na komputer, literówki, miast przeprosić autora (Duch, 1997). Owszem należy przyznać rację Postmanowi, iż nieco paradoksalnie brzmią słowa, iż ludzie są podobni do maszyn, aż ku stwierdzeniu, że ludzie prawie niczym nie różnią się od maszyn – finalnie stwierdzając absurdalnie, że ludzie są maszynami. Metafora człowieka-maszyny właściwie na stałe wtargnęła do naszego życia (Postman 2004). Zdarzyło mi się nawet usłyszeć stwierdzenie o „zresetowaniu dysku”, co miało oznaczać, odstresowanie się, poprzez stan upojenia alkoholowego. Komputery traktowane są jak osoby ludzkie, mówimy że atakują je „robaki” – czyli de facto żywe organizmy, czy „wirusy”. Z pewnością nierzadko byliśmy świadkami sytuacji, gdy tłumaczono nam niemożność wykonania jakiegoś zadania „bo komputery się zawiesiły” – komputer bywa tutaj traktowany, jako jednostka autonomiczna, na którą nie bardzo wiadomo jak wpłynąć. To także moim zdaniem przejaw traktowania komputera-maszyny, jako żywej istoty, mogące mieć złe dni, czy chwilowe kaprysy. Oczywiście bardzo często niemożność wykonania jakiegoś zadania wynika, z braku umiejętności obsługi. Niezwykle trafną jest tu metafora opisów Postmana, do kafkowskiego Procesu, w którym Józef K. zostaje oskarżony – problem w tym, że nie wie przez kogo i o co. Moje spostrzeżenia potwierdzają wyniki badań prowadzonych przez Zakład Społeczeństwa Informacyjnego Uniwersytetu Szczecińskiego. W badaniu tym, badano tzw. społeczny odbiór informatyki, oto spostrzeżenia (Szewczyk 2002):

- na drzwiach wisi karteczka „bank zamknięty, bo popsuły się komputery”

- NIP prześlemy Panu pocztą, bo system się zawiesił, a informatyk przychodzi do nas tylko w czwartki

- odpowiedź dostanie Pan za tydzień bo trzeba to wprowadzić do komputera, a osoba, która go potrafi obsługiwać jest na zwolnieniu.

- tak policzył komputer – i widać tak musi być, najwyżej może Pan złożyć odwołanie do kierownika, ale i on niewiele poradzi, bo program dostaliśmy z centrali!

- dlaczego teraz sprzedaż każdego biletu trwa 15 minut, a nie jak poprzednio – 5? To przez ten komputer! itd. itd.

Właściwy stosunek do technologii

Blisko połowa dorosłych Polaków 45% uważa, iż dzięki rozwojowi nowoczesnych technologii świat stanie się lepszy, co trzeci (32%) uważa, że za sprawą nowoczesnych technologii świat, nie będzie ani lepszy, ani gorszy, zaś co siódmy (15%) dostrzega głównie zagrożenia. W porównaniu z rokiem 2002, niemal dwukrotnie wzrosła liczba obawiających się technologii, zmniejszyła się zaś liczba nie mających zdania w tej kwestii (Wenzel, 2004).

Ryc. 3. Ocena wpływu nowych technologii na świat

Źródło: M. Wenzel, Internet i komputery w gospodarstwach domowych, Komunikat CBOS, BS/50/2004

N. Postman tworzy typologię kultur, dzieląc ją na trzy rodzaje: kultury posługujące się narzędziami, technokracje i technopole. Kultury posługujące się narzędziami, właściwie są już w zaniku. Narzędzia rozwiązywały podstawowe problemy życia materialnego, począwszy od wykorzystania energii wodnej, wiatraki, pług, aż po narzędzia służące światu symbolicznemu, sztuki, polityki, religii, takie jak zamki, czy katedry. W technokracji narzędzia odgrywają centralną rolę, narzędzia same w sobie stają się kulturą – jej centrum. W przeciwieństwie do kultury posługującej się narzędziami, która potrafiła obyć się bez narzędzi, nierzadko żywiąc do nich niechęć, technokracja bez narzędzi żyć nie potrafi. Technokracja przyniosła ze sobą zegar mechaniczny, prasę drukarską, które w znaczny sposób zmieniły relacje między człowiekiem a kulturą. W technokracji na piedestały wynosi się wynalazczość, nagradzając tych, którzy produkują dobrze i tanio, wedle zasady „niewidzialnej ręki rynku”. Tytułowy Technopol, definiuje N. Postman jako totalitarną technokrację i dominujące przekonanie, iż technika może myśleć za nas. Technokracje za oczywistość przyjmują fakt, iż ludzi trzeba nierzadko traktować na równi z maszynami, jest to jakby produkt uboczny rozwoju technologii. W technopolu zaś, sens ludzkiego życia odnajduje się tylko w maszynach i technice. Przeciętny specjalista technopolu jest ignorantem  niemal każdej dziedzinie, nie związanej z profesją, którą się zajmuje. Tutaj także Postman pozwala sobie na uszczypliwości wobec psychologów, socjologów, którzy posługując się narzędziami statystycznymi zapomnieli o dobru i złu, wskazując tylko na to, co można obiektywnie i racjonalnie zmierzyć (Postman 2004).

Jaki więc powinien być właściwy stosunek do komputerów, czy powinna być to relacja oparta o dominację, równość, czy wręcz przeciwnie uległość? Przywoływani badacze

Reeves i Nass uważają, iż istnieje szereg poglądów na tą kwestię. Według jednych komputery powinny być traktowane jako narzędzia, a więc winny podlegać użytkownikowi. Inni twierdzą, że komputer winien być traktowany jako mistrz, sprawujący zwierzchnictwo w stosunku do użytkownika, komputer jest tutaj traktowany jako kreator, autonomiczny czynnik, przewodnik. Według Reevesa i Nassa relacje człowiek-komputer winny być wyrównane, wymienne „Komputery są tylko maszynami  i nie powinno się zachęcać ludzi, aby myśleli o nich inaczej (…) Ludzie i maszyny naprawdę zależą od siebie nawzajem. Maszyny nie mogą działać skutecznie bez udziału ludzi i mimo że sytuacja przeciwna jest z pewnością możliwa, nowoczesne społeczeństwo usiłuje wykorzystać maszyny w coraz większym stopniu” (Reeves i Nass, 2000, s.190-191).

Dopiero uświadomienie sobie symptomów odurzenia technologicznego może zdaniem Nasibitta pomóc w zrozumieniu roli jaką technologia odgrywa, czy też mogłaby odgrywać w naszym życiu. Trzeźwa, realistyczna ocena technologii, pozwala – według autora - rzeczowo ocenić znaczenie technologii wypracowując odpowiedni do nich stosunek. Według twórcy High tech – high touch już dzisiaj można zacząć przewidywać kierunki rozwoju nowych technologii i debatować nad ich zaletami oraz konsekwencjami.  J. Naisbitt przytacza słuszne moim zdaniem słowa Johna Selovera, który twierdzi, iż jeśli kocha się technologię, to postępuje się z nią ostrożnie, bez lekkomyślności. Użytkownicy technologii winni ją kształtować, zamiast ją odrzucać tak jak to robią technofobowie, czy ślepo jej ufać tak jak to czynią technofile Podtruci kuszącymi technologicznymi przyjemnościami i obietnicami nie zauważamy - zdaniem autora – na konsekwencje jakie technologia ze sobą niesie, zastanawiając się dlaczego przyszłość jest tak nieprzewidywalna. Amerykanie zdaniem twórcy High tech – high touch przyznając technologii specjalny status traktują ją jako coś z góry nadanego, co nie wymaga żadnej refleksji. Parafrazując słowa Marshalla McLuhana, który stwierdził „nie wiem, kto odkrył wodę, ale z pewnością nie była to ryba”, analogicznie użytkownicy  nowych technologii zanurzeni w oceanie udogodnień technicznych, nie potrafimy zdefiniować dokąd owa technologia nas zaprowadzi. Oczywiście nie wszyscy przyjmują technologię z całym jej dobrodziejstwem, obok niewątpliwych zalet, dostrzegają jej destrukcyjny, alienacyjny wpływ na relacje międzyludzkie. J. Naisbitt bezlitośnie demaskuje fałszywe obietnice technologii, która miast odtruwania za pomocą całego zestawu narzędzi relaksacyjnych, usuwających stres i skołatane nerwy, zrywa międzypokoleniowe więzi, eliminując z pola widzenia młodzieży rodzinę, czy Kościół jako elementy socjalizujące, wprowadza telewizję, wideo, Internet, które stają się „najdoskonalszymi” przekaźnikami wartości. J. Naisbitt pisze wprost „telewizja serwująca duże porcje gotowych rozwiązań, służy za substytut duchownego, matki i ojca”. Autor High tech – high touch wskazuje na swoisty paradoks Amerykanów, którzy chcąc wyrwać się z sideł technologii, wciąż coś uzupełniają, łykając co roku 10 miliardów (!) pastylek, zjadając jednocześnie średnio mniej niż jeden owoc dziennie. Granica między tym co realne a nierealne zaciera się. Technologia mami setkami gotowych rozwiązań, mających nas uczynić lepszymi, mądrzejszymi, bardziej wydajnymi, szczęśliwszymi. Technologia ma zapewnić nam bezpieczeństwo, stabilizację, kontrolę, uwalniając nas od zmartwień i odpowiedzialności. Obiecując że połączy i pozwoli utrzymać bliskość z rodziną i przyjaciółmi na całym świcie de facto izoluje i separuje od realnych kontaktów, sprawiając iż wolimy być ze sobą on-line niż off-line.  Obietnice technologii to miód na uszy Amerykanów – pisze J. Naisbitt – którzy chcą wierzyć, że wszystko da się rozwiązać. Debata na temat wpływu technologii, mającej ocalić ludzkość lub ją zniszczyć powraca – zdaniem J. Naisbitta - w kształcie niemal niezmienionym od czasów luddystów, którzy na początku rewolucji przemysłowej niszczyli fabryczne maszyny tekstylne. Debata w kategoriach dychotomii dobro-zło jeszcze bardziej pogłębia różnice pomiędzy skrajnymi stanowiskami, które apoteozują lub odrzucają technologię. (Naisbitt 2003).

Zagrożenia - smog informacyjny

U. Eco słusznie zauważa, iż obfitość informacji może informację zniszczyć – „między dysponowaniem milionami megabitów informacji na jakiś temat a niedysponowaniem ani jednym nie ma wielkiej różnicy” (Eco, 2002, s.538). Podkreśla się, iż rosnąca ilość informacji doprowadziła do stanu społeczeństwa nadmiaru informacji (Barańska, 2004, s.172).

Postman postrzega technopol jako formę kulturowego AIDS – tutaj akronim ten oznacza Ati-Information Deficiency Syndrome – syndrom braku odporności na informację. I właściwie wszystko przyjmuje się za dogmat, jeśli wypowiedź rozpoczyna się od słów „badania pokazały że...” lub „naukowcy twierdzą...”. Postman twierdzi wręcz, że informacje może być zabójcza, gdy nie ma swego miejsca przeznaczenia i nie wiadomo jakiemu celowi ma służyć. W związku z pojawieniem się społeczeństwa informacyjnego, w którym głównym dobrem jest informacja mówi się o chaosie informacyjnym. Ów chaos informacyjny przypomina zdaniem Postmana potasowaną talię kart, w której znalezienie potrzebnej informacji zdaje się na los przypadkowości (Postman 2004). Ów chaos informacyjny R. Tadeusiewicz nazywa smogiem informacyjnym pisząc „zmieszanie w sposób praktycznie uniemożliwiający oddzielenie wartościowych przekazów od zapisów niedokładnych, bałamutnych, czy wręcz totalnie nieprawdziwych – to użyteczność informacji zmienia się w swoje zaprzeczenie (...) są ich tysiące i mogłyby być użyteczne, ale ponieważ są rozdrobnione i rozproszone, tworzą informacyjną mgłę, która oślepia i dusi, studnia orientację” (Tadeusiewicz, 2000, s.121). Informacja zdaniem Postmana stała się czymś w rodzaju śmieci, z którymi nie bardzo wiadomo co zrobić (Postman 2004).

Jak zauważa T. Łysakowski ufamy sieci, bo daje nam poczucie kontroli nad informacją - „Dlatego dziarsko siadamy przed monitorem, włączamy modem i sprawdzamy dokładnie wszelkie możliwości. W efekcie po 2 godzinach surfowania jesteśmy zdezorientowani i nadal nie wiemy, co wybrać. Jeśli szukaliśmy materiałów do pracy badawczej, mamy megabajty informacji, które wzajemnie sobie przeczą i których bez wizyty w bibliotece nie zweryfikujemy” (Łysakowski 2004).

S. Lem w jednym ze swoich felietonów natłok informacji nazywa wręcz szarańczą informacyjną „sama informacja staje się poza seksem rodzajem odurzającego, labiryntowego narkotyku dla szyfrantów-deszyfrantów (…) tak zatem cold war zastępować zaczyna information war. Być może coraz trudniejsze stanie się rozróżnianie ziarna od plew, prawdy od kłamstwa, danych autentycznie wzbogacających wiedzę od falsyfikatów, a przede wszystkim odsiewanie informacyjnego śmiecia”[6].

Przeprowadzając kilkanaście wywiadów swobodnych z internautami Salonu Książki, portalu Wirtualna Polska, zauważyłam, iż także i oni traktują Internet jako wielki śmietnik. Jeden z internautów napisał „można w nim długo grzebać i nic nie znaleźć. Można odnaleźć dzieła sztuki. Niestety informacje z którymi się stykami w Internecie są na ogół trudne do oceny – chyba, że ktoś jest ekspertem w danej dziedzinie. Każdy może założyć stronę o lekach, chorobach, nauce, ludziach itp. Można bez problemów szerzyć dowolne poglądy i to bez ograniczeń przestrzennych i czasowych. Sam staram się korzystać z tego co dobre – maile, wiadomości, portale tematyczne itp., a ograniczać w miarę możliwości i to co negatywne. Niestety stykając się z brudem zawsze jakiś osad pozostanie”.

Nie bez kozery można powiedzieć, że miniony wiek należy uznać za wiek komputerów. Komputery i Internet wywierają tak ogromny wpływ na nasze życie, jak żadne dotychczas funkcjonujące narzędzia. Komputerom nadawane są cechy ludzkie, traktujemy je jak autonomiczne jednostki, na które nie bardzo wiadomo jak wpłynąć. Przenosimy relacje międzyludzkie na relacje człowiek-komputer, wpadając w pułapkę antropomorfizmu. Dla wielu komputer jest czymś więcej niż tylko narzędziem pracy, mają do nich niezwykle emocjonalny stosunek, aż do zupełnie negatywnych, destruktywnych konsekwencji jak uzależnienie od Internetu. Nierzadko wydaje się nam, że technologia jest wszechobecna, wszechogarniająca, może wszystko, włączenie z inwigilacją naszych myśli, technofobia ogarnia coraz większe rzesze ludzi, choć zostaje niwelowana, po zaznajomieniu się z nią, zgodnie z zasadą „strach ma wielkie oczy”. Należy pamiętać, że każda technologia ma swój awers jak i rewers. Obok niewątpliwie pozytywnych konsekwencji ma wiele negatywnych aspektów, tylko poznanie jej pozwoli wypracować właściwy do niej stosunek, daleki od euforii i katastroficznych fobii.  

 

Literatura:

1.        Barańska, B. (2004). Czy zmierzamy do społeczeństwa informacyjnego? W: L. Haber (red.) Społeczeństwo informacyjne. Wizja czy rzeczywistość?, Kraków: AGH.

2.        Bolter, J. D. (1990). Człowiek Turinga. Warszawa: PIW.

3.        Castells, M. (2003). Galaktyka Internetu. Refleksje nad Internetem, biznesem i społeczeństwem. Poznań: Rebis.

4.        Duch, W. (1997). Fascynujący świat komputerów, Poznań: NAKOM.

5.        Eco, U. (2002). Nowe środki masowego przekazu, a przyszłość książki, w: M. Hopfinger, Nowe media w komunikacji społecznej XX wieku, Warszawa: Oficyna Naukowa.

6.        Eriksen, T.H. (2003). Tyrania chwili, Warszawa: PIW.

7.        Filiciak, M. Myśląca maszyna, jako bohater anime, http://www.cyberforum.edu.pl/teksty.php3?ITEM=8

8.        Gałkowski, J. (2004). Internet a rzeczywistość wirtualna, w: M. Radochoński, B. Przywara, Jednostka-grupa-cybersieć. Psychologiczne, społeczno-kulturowe i edukacyjne aspekty społeczeństwa informacyjnego, Rzeszów: WSIiZ.

9.        Goban-Klas, T. (1999). Media i komunikowanie masowe, Warszawa-Kraków: PWN.

10.     Goban-Klas, T. i Sienkiewicz, P. (1999). Społeczeństwo informacyjne: szanse, wyzwania, zagrożenia, Kraków: FPT.

11.     Haber, L. (2001). Mikrospołeczność informacyjna na przykładzie miasteczka internetowego Akademii Górniczo-Hutniczej, Kraków: AGH.

12.     Kamińska-Szmaj, I. (red.) (2001). Słownik Wyrazów Obcych, wyd. Europa.

13.     Krzysztofek, K. i Szczepański, M. (2002). Zrozumieć rozwój. Od społeczeństw tradycyjnych do informacyjnych, Katowice: UŚl.

14.     Lem, S. Szarańcza informacyjna, http://lem.onet.pl/1016128,lemofon.html

15.     Łukasik, A. i Gelleta, K. (2004). Potrzeba aprobaty społecznej jako zmienna psychologiczna profilująca korzystanie z Internetu, w: M. Radochoński, B. Przywara, Jednostka-grupa-cybersieć. Psychologiczne, społeczno-kulturowe i edukacyjne aspekty społeczeństwa informacyjnego, Rzeszów: WSIiZ.

16.     Łysakowski, T. (2004). Internet jako źródło cierpień – i nie tylko. http://kiosk.onet.pl/art.html?NA=1&ITEM=1175058&KAT=243

17.     Nadużywanie Internetu: przyczyny, objawy, konsekwencje, w: Świat Problemów, 2002/7-8

18.     Naisbitt, J. (2003). High tech – high touch, Zysk i S-ka

19.     Parzuchowski, M. (2004). Grzeczny komputer, w: Charaktery 9

20.     Pluciński, K. Osobowościowe uwarunkowania uzależnienia od Internetu, http://free.polbox.pl/k/konpluc/KUL.htm

21.     Postman, N. (2004). Technopol. Triumf techniki nad kulturą, Warszawa: MUZA.

22.     Reeves, B. i Nass, C. (2000). Media i ludzie, Warszawa: PIW.

23.     Rifkin, J. (2003). Wiek dostępu, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie.

24.     Sieńko, Marcin. (2002). Człowiek w pajęczynie. Internet jako zjawisko kulturowe. Wrocław: ATUT.

25.     Skrzeszewski, M. (1999). Co dobrego przyniósł światu XX wiek?, Komunikat CBOS, 183

26.     Smolski, R., Smolski, M. i Stadtmuller, E.H. (1999). Słownik encyklopedyczny Edukacja Obywatelska.

27.     Szewczyk, A. (2002). Społeczeństwo informacyjne – utopia czy rzeczywistość, w: Transformacje 2002 /1-4

28.     Szpunar, M. (2004). Społeczności wirtualne jako nowy typ społeczności – eksplikacja socjologiczna, w: Studia Socjologiczne, 2004/2

29.     Tadeusiewicz, R. (2002). Społeczność Internetu, AOW: EXIT.

30.     Turski, W. (1980). Nie samą informatyką, Warszawa: PIW.

31.     Wenta, K. Telepraca nauczycieli akademickich w społeczeństwie informacyjnym, http://www.kmti.uz.zgora.pl/pages/referaty/wenta.pdf

32.     Wenzel, M. (2004). Internet i komputery w gospodarstwach domowych, Komunikat CBOS, BS/50/2004

33.     Winiecki, J. (2004). Orwell 2004, w: Wprost nr 1141, 10X2004

34.     Woronowicz, B. Uzależnienie od Internetu (siecioholizm), http://www.akmed.waw.pl/siec.htm

35.     Zieliński, J. Uzależnienie od Internetu, http://www.winter.pl/internet/uzaleznienie.html