Magdalena Szpunar

Magdalena Szpunar

Alienacja i samotność w sieci vs grupowość i kapitał społeczny
w Internecie. Internet i jego wpływ na kontakty społeczne[1]

Internet stał się nową przestrzenią społeczną, gdzie realizuje się większość ludzkich potrzeb. Internauci mają możliwość zaspokajania potrzeb wyższego rzędu takich jak samorealizacja, czy uznanie poprzez własne strony WWW, blogi, aż po potrzeby fizjologiczne realizowane na przykład dzięki możliwości zakupów poprzez Internet.

Trudno dzisiaj wskazać sferę ludzkiej aktywności, w jakiej to medium nie byłoby obecne. Ekran monitora wypiera tradycyjne, papierowe formy wydań gazet. Ikona prasy codziennej „New York Times” ma obecnie więcej czytelników wersji online, niż tradycyjnej, papierowej wersji.

Przestrzeń wirtualna stanowi analogię do rzeczywistej, trójwymiarowej przestrzeni, natomiast Społeczna przestrzeń Internetu stanowi odzwierciedlenie fizycznej przestrzeni, w jakiej funkcjonujemy od tysięcy lat. Internet - podobnie jak inne media - współtworzy pewne wymiary rzeczywistości, redefiniuje nasz sposób myślenia o przestrzeni i tym, co prawdziwe i realne. Za naturalne uznajemy porozumiewanie się oddalonym o tysiące kilometrów, nieznanym nam człowiekiem i to w czasie rzeczywistym. Wydaje się, że to medium, jak żadne inne kompresuje czas i przestrzeń.

Internet przekonuje swoich użytkowników, że ową przestrzenią rzeczywiście jest. Analogicznie jak w realnym świecie, internauci wchodzą, oglądają, rozmawiają, wysyłają listy. Internet oferuje swoim odbiorcom pokoje rozmów, kafejki, gdzie odwiedzają poszczególne pokoje i spotykają innych ludzi. Strona internetowa ma przywodzić na myśl kartkę papieru, a witryny WWW stanowią odwzorowanie witryn sklepowych. Sama przeglądarka internetowa, której zdaniem jest „zaglądanie” do Internetu jest zbudowana w postaci okna stanowiącego analogię do rzeczywistego okna, przez które oglądamy świat.

Metafora surfowania po Internecie - stanowiąca paralelę do ślizgania się po powierzchni wody - również sugeruje istnienie jakieś przestrzeni. Jeden z największych polskich portali Wirtualna Polska uzmysławia nam, jakoby nasz kraj w całości został przeniesiony w wirtualny wymiar, w czym, nie ma chyba zbytniej przesady. Granica pomiędzy tym, co realne, a wirtualne rozmywa się, a wirtualność wcale nie dewaluuje realności kontaktów w cyberprzestrzeni tworzonych.

Jednostki mają możliwość spełniania w cyberprzestrzeni zarówno swoich indywidualnych, jak i grupowych potrzeb. To, że Internet staje się platformą inicjowania i podtrzymywania kontaktów, wcale nie dewaluuje ich prawdziwości i znaczenia. Tworzące się w przestrzeni wirtualnej grupy społeczne, – mimo, iż oderwane od fizycznego kontekstu – tworzą swoje hierarchie, posługują się swoistym językiem, wytwarzają normy społeczne, których nieprzestrzeganie w wielu sytuacjach grozi poważnymi sankcjami. W większości społeczności wirtualnych bardzo szybko konstytuują się nakazy i zakazy, mające na celu zapobieżenie całkowitemu chaosowi w grupie. Społecznicy pełniący rolę moderatorów, stoją na straży przestrzegania zasad praworządności, ukonstytuowanej w postaci netykiety. Internet oferuje całe spektrum grup społecznych – od otwartych i dostępnych dla wszystkich, bez żadnych ograniczeń, gdzie akceptowalne są wszystkie formy ekspresji, po zamknięte, hermetyczne, do których dostępu bronią hasła, zaproszenia wysyłane od osób już zrzeszonych, a czasem dostęp do nich utrudnia sama natura narzędzia komunikacyjnego, która jest na tyle skomplikowana, że dyletantom, uniemożliwia korzystanie. Należy zwrócić uwagę, iż Internet coraz bardziej się otwiera. Jeszcze kilka lat temu był niemal wyłącznie dostępny dla wąskiej grupy specjalistów. W chwili obecnej większość aktywnych użytkowników tego medium stanowią osoby o przeciętnych umiejętnościach informatycznych.

Internet również inicjuje powstawanie nowego typu fenomenów społecznych jak np. Flash Mob, gdzie umówieni przez Internet uczestnicy, tworzą sztuczny tłum, w celu przeprowadzenia krótkotrwałego, najczęściej zaskakującego, a nawet dziwacznego zdarzenia.

Internet oferuje poczucie przynależności do wspólnoty, oferuje prestiż bycia w Sieci i aktywnego funkcjonowania. Adresy mailowe, własne strony WWW, czy blogi stają się obecnie niemal koniecznym elementem budowania wizerunku i kontaktu z innymi. Ten element internetowej przestrzeni doceniają nawet politycy, którzy bardzo aktywnie (szczególnie w czasie kampanii) korzystają z internetowych narzędzi, jako skutecznego i taniego sposobu na kontakt z potencjalnym wyborcą.

Interakcje internetowe rządzą się jednak swoimi prawami. Specyficzne cechy internetowej komunikacji oparte o aprzestrzenność, asynchroniczność, acielesność, astygmatyczność oraz anonimowość wprowadzają kontakty międzyludzkie w nowe obszary, w których trudno stosować klasyczne teorie wypracowane na gruncie nauk społecznych. Mimo, iż trudno określić charakter i kierunek zmian inicjowanych przez nowe technologie na czele z Internetem, jednego możemy być pewni, coraz częściej relacje społeczne będą miały charakter zapośredniczony, oderwany od kontekstu lokalnego i bardziej bezosobowy. Często w Internecie liczy się sam kontakt, możliwość rozmowy, a drugorzędne znaczenie ma, z kim ta rozmowa się toczy.

W Polsce funkcjonuje już kilkanaście serwisów typowo społecznościowych: grono.net, spinacz.pl, osobie.pl[2], swoi.pl, czy goldenline.pl, a ich liczba stale rośnie. Wspólną cechą tych serwisów jest możliwość tworzenia sieci kontaktów, poznawania nowych osób, a nawet odbudowywania kontaktów utraconych. Wśród serwisów społecznościowych można wyróżnić kilka ich typów:

- społeczności towarzyskie: tworzenie kontaktów społecznych: grono.net, spinacz.pl, plus.pl, swoi.pl, osobie.pl,

- społeczności profesjonalne: tworzenie kontaktów społecznych, głównie w celach biznesowych: biznes.net,

- dziennikarstwo obywatelskie: społeczności zasadzają się wokół możliwości tworzenia wiadomości, newsów, linkowania innych wiadomości; internauci mają możliwość recenzowania opublikowanych zgłoszeń; kolejność wiadomości najczęściej zależy od uzyskanej przez nie oceny: wiadomosci24.pl, salon24.pl, wykop.pl, gwar.pl.

Zdecydowana większość badanych uważa, że Internet wpływa na kontakty z innymi ludźmi (76,5%), a 23,5% jest przeciwnego zdania.

Ryc.1.   Wpływ Internetu na kontakty z innymi ludźmi

Źródło: opracowanie własne, na podstawie badań własnych.  

86% badanych uważa, że Internet poszerza zakres kontaktów społecznych. Najbardziej pozytywnie wpływa Internet zdaniem ankietowanych na kontakty ze znajomymi 81% (33,8% zdecydowanie pozytywnie i 47% raczej pozytywnie), a więc może spełniać funkcję wzmacniającą, szczególnie w przypadku słabych więzi społecznych. Pozytywny wpływ Internetu dostrzegalny jest również w przypadku przyjaciół (78%) i osób związanych z pracą zawodową (74%). Trudności z określeniem tego wpływu mieli respondenci głównie
w przypadku rodziców (36%) oraz innych krewnych (33%).

Ryc.2.   Wpływ Internetu na kontakty z innymi ludźmi

 Źródło: opracowanie własne, na podstawie badań własnych.     

Jeśli chodzi o rodzaj i charakter kontaktów społecznych ankietowanych, to 59% deklaruje, iż bardzo bliskich jest im 1-5 osób, raczej bliskich osób 6-10 posiada 36% ankietowanych, a zwykłych znajomych w ilości więcej niż 21 osób posiada 60% respondentów. Najbardziej rozlegle są więc sieci społeczne osób, które są naszymi znajomymi, najmniejszą gęstością charakteryzują się sieci osób, które są nam bardzo bliskie. Jednocześnie co drugi badany przyznaje, że częściej rozmawia z osobami z którymi dzielą go duże odległości, niż z osobami z najbliższej okolicy (50%). Tylko co piąty częściej rozmawia z osobami z najbliższej okolicy, niż z osobami z którymi dzielą go duże odległości (21%),
a więc potwierdza się hipoteza mówiąca o tym, iż Internet szczególnie wspomaga komunikację na duże odległości, odrywając ją od lokalizmu i zanurzenia w społeczności lokalnej.

Ryc.3.   Ilość kontaktów bardzo bliskich, raczej bliskich i zwykłych znajomości badanych

Źródło: opracowanie własne, na podstawie badań własnych.  

Badani średnio posiadają 5 bardzo bliskich kontaktów, 9 raczej bliskich i 18 będących zwykłymi znajomościami. W przypadku kiedy respondent posiada średnio 32 kontakty, możliwa liczba połączeń w jego sieci wynosi N², zatem: 32² = 1024

Ryc.4.   Średnia ilość kontaktów bardzo bliskich, raczej bliskich i zwykłych znajomości na respondenta

Źródło: opracowanie własne, na podstawie badań własnych.  

Jeśli chodzi o wpływ Internetu na istniejące więzi społeczne, badania wskazują, iż Internet szczególnie wpływa na słabe więzi społeczne (ang. weak ties), co drugi ankietowany twierdzi (46%), że Internet zwiększył liczbę osób, których określamy jako zwykłych znajomych. Warto przypomnieć tutaj przywoływaną przez E. Bendyka koncepcję, iż słabe są o wiele bardziej znaczące, gdyż działają jak kluczowe połączenia spajające sieć społeczną, pozornie luźne kontakty otwierają nierzadko dostęp do innej siatki społecznej[3]. Zwiększa to szanse na dostęp do informacji z innych grup społecznych o różnej od naszej pozycji społecznej. W przypadku słabych sieci społecznych opartych o zwykłe znajomości pojawia się koncepcja networkingu. Jego główna idea zasadza się na pielęgnowaniu i docenianiu słabych relacji, gdyż to dzięki nim następuje wymiana informacji i rad. Głowna idea networkingu opiera się o zasadę – nieważne, co wiesz, ważne kogo znasz [4]. Nieco instrumentalne traktowanie sieci kontaktów ma stać się chociażby przyczynkiem do pozyskania lepszej pracy.

Co piąty dostrzega pozytywny wpływ w zakresie więzi raczej bliskich (20%). Większość ankietowanych uważa, iż Internet nie zmienia liczby osób, które są bardzo bliskie (80%) lub raczej bliskie (78%). Jedynie 4% badanych uważa, że Internet zmniejszył liczbę osób bardzo bliskich, 2% uważa, ze zmniejszył liczbę osób raczej bliskich, a 2,8% że zmniejszył liczbę znajomych. Uzyskane wyniki są bardzo zbliżone do wyników badania The Strength of Internet Ties, gdzie te odsetki wynoszą odpowiednio 2%, 2% i 1%[5].

Ryc.5.   Wpływ Internetu na liczbę osób bardzo bliskich, raczej bliskich i znajomych

Źródło: opracowanie własne, na podstawie badań własnych.  

Co drugi badany przyznaje, iż większość osób, które są im bardzo bliskie lub raczej bliskie zna się (47%), co piąty przyznaje, iż zna się około połowa tych osób (18%), a niemal 10% przyznaje, iż zna się tylko kilka spośród tych osób, niemal taka sama liczba twierdzi, iż wszyscy znają się wzajemnie.

Ryc.6.   Relacje pomiędzy osobami, które są dla badanego bardzo bliskie lub raczej bliskie

Źródło: opracowanie własne, na podstawie badań własnych.  

Badany posiada średnio14 kontaktów bardzo bliskich i raczej bliskich, z czego 8 z tych osób zna się wzajemnie. Możliwa liczba (sub)grup w sieci wynosi 2^N. W przypadku sieci bliskich kontaktów możliwa liczba (sub)grup będzie wynosić: 2¹⁴ = 16 

Ryc.7.   Znajomości w zakresie kontaktów bardzo bliskich i raczej bliskich

Źródło: opracowanie własne, na podstawie badań własnych.  

Niemal co drugi badany spędza czas wolny z jedną/dwoma osobami (45%), co trzeci spędza ten czas w grupie ludzi (31%), 11% w różnych grupach, a 6% spędza czas wolny samotnie.

Ryc.8.   Spędzanie w czasu wolnego z innymi osobami

Źródło: opracowanie własne, na podstawie badań własnych.  

Respondenci najczęściej deklarują, iż mogą liczyć na wsparcie (pomoc) kilku osób (60%), 22% uważa, że może liczyć na wsparcie (pomoc) wielu osób, a 6% przewiduje, że nie mógłby liczyć na pomoc ze strony kogokolwiek.

Ryc.9.   Pomoc (wsparcie) ze strony innych osób według deklaracji badanych

Źródło: opracowanie własne, na podstawie badań własnych.  

Największym źródłem kapitału społecznego są przyjaciele i rodzina. Zdaniem badanych w kwestii znalezienia pracy najczęściej mogliby liczyć na pomoc przyjaciół (67%) oraz rodziny (66%). Przyjaciele są również pomocni w znalezieniu interesującej nas informacji (79%), znajomi (75%), rodzina (62%). Również w kwestii rozwiązywania problemów życiowych respondenci potencjalnej pomocy oczekują w pierwszej kolejności od przyjaciół (72%), rodziny (67%) i znajomych (17%). Więzi rodzinne okazują się najbardziej istotne w przypadku potrzeby pożyczki[6] (80%) oraz choroby i związanej z tym opieki[7] (87%).

Ryc.10.          Pomoc ze strony rodziny, przyjaciół i znajomych w określonych sytuacjach

 Źródło: opracowanie własne, na podstawie badań własnych.     

Okazuje się, że Internet może stanowić ważny element kapitału społecznego. Zdecydowana większość badanych (79%) uważa, że internauci mogą stanowić ważne źródło informacji i w tej kwestii mogliby liczyć na ich pomoc. Jednocześnie aż 31% uważa, że mogłoby liczyć na pomoc internautów w rozwiązaniu problemów życiowych, co wydaje się szczególnie zaskakujące w sytuacji, gdy większość z tych osób jest nam nie znana,
a powierzamy im nasze osobiste sprawy i problemy. Jeszcze bardziej zaskakujący może być fakt, iż co trzeci ankietowany uważa, że mógłby liczyć na pomoc internautów w znalezieniu pracy (36%).

Ryc.11.          Pomoc ze strony internautów w określonych sytuacjach

Źródło: opracowanie własne, na podstawie badań własnych.  

Tworzenie sieci społecznych w Internecie może odbywać się dzięki naszej sieciowej aktywności, np. dzięki własnej stronie WWW, gdzie umieszczamy właśnie materiały, fachowe porady, uczestniczymy w profesjonalnej (specjalizowanej) grupie dyskusyjnej itp. Każde z tego typu działań przyczynia się do tworzenia skutecznego networkingu.

Najlepszą formą komunikacji na nawiązywanie nowych kontaktów z innymi ludźmi jest zdaniem badanych forum (51%) oraz komunikator i własna strona WWW (po 47%), nieco rzadziej ankietowania wymieniają komunikację głosową VIP (46%).

Ryc.12.          Forma komunikacji a nawiązywanie nowych kontaktów

 Źródło: opracowanie własne, na podstawie badań własnych.     

Najlepszą formą komunikacji na podtrzymanie kontaktów z innymi ludźmi jest zdaniem badanych komunikator (80%), poczta elektroniczna (79%) oraz komunikacja głosowa VoIP np. Skype, Nawijka (73%).

Ryc.13.          Forma komunikacji a podtrzymywanie kontaktów

Źródło: opracowanie własne, na podstawie badań własnych.  

Najlepszym narzędziem na nawiązywanie nowych kontaktów jest zdaniem badanych forum, komunikator oraz własna strona WWW. Najwłaściwszym zaś narzędziem do podtrzymywania istniejących kontaktów jest komunikator, poczta elektroniczna oraz komunikacja głosowa VoIP. Warto zwrócić uwagę, iż najbardziej preferowanym narzędziem komunikacji jest komunikator.

Ryc.14.          Formy komunikacji, a nawiązywanie i podtrzymywanie kontaktów społecznych

Źródło: opracowanie własne, na podstawie badań własnych.        

Przeprowadzone badanie nie potwierdza obiegowej opinii, iż kontakty internetowe preferują osoby o niskiej samoocenie, mające problemy z interakcjami w świecie offline. Potwierdzają to prowadzone przeze mnie badania, gdyż 37% przyznaje, że zagorzali internauci to osoby mające problemy w kontaktach z innymi ludźmi, przeciwnego zdania jest 21% ankietowanych. Okazuje się jednak, że  zarówno osoby o wysokiej, jak i niskiej samoocenie bardziej cenią sobie interakcje face-to-face, niż wirtualne. Wśród osób
o wysokiej[8] samoocenie 76% zdecydowanie nie preferuje kontaktów wirtualnych, zaś wśród osób z niską[9] samooceną 68%.

Ryc.15.          Samoocena a preferowanie kontaktów wirtualnych

Źródło: opracowanie własne, na podstawie badań własnych.  

Wraz ze wzrostem liczby kontaktów społecznych rośnie preferowanie kontaktów offline, a maleje preferowanie kontaktów online. Sytuacja ta dotyczy respondentów, które w ogóle nie posiadają kontaktów, aż do 10 kontaktów zarówno bardzo bliskich, raczej bliskich lub zwykłych znajomości. W przypadku ankietowanych, którzy posiadają 11 i powyżej kontaktów (bez względu na ich rodzaj) kontakty online i offline są równie ważne dla badanych, szczególnie w sytuacji kontaktów bardzo bliskich.

Ryc.16.          Liczba kontaktów interpersonalnych, a preferowanie kontaktów online vs offline

Źródło: opracowanie własne, na podstawie badań własnych.  

Internet w znaczący sposób zwiększa liczbę kontaktów społecznych. Im więcej kontaktów zarówno w Internecie jak i poza nim, tym większy odsetek przypada na kontakty internetowe. Internet poszerza więc zakres kontaktów społecznych, przyczyniając się do wzrostu ilości kontaktów. 58% ankietowanych którzy posiadają powyżej 20 kontaktów bardzo bliskich uważa, że Internet  zwiększył liczbę osób, które są im bardzo bliskie.

Potwierdzają to również bezpośrednie opinie respondentów, którzy twierdzą, iż Internet poszerza zakres kontaktów społecznych (86%).

Ryc.17.          Ilość kontaktów społecznych, a ich zwiększanie poprzez Internet (dane w %)

 Źródło: opracowanie własne, na podstawie badań własnych.     

Wśród osób deklarujących brak bardzo bliskich kontaktów interpersonalnych, co trzecia przyznaje, iż Internet zmniejsza liczbę tych kontaktów.

Ryc.18.          Ilość kontaktów interpersonalnych, a ich zmniejszanie przez Internet (N= 1314)

Źródło: opracowanie własne, na podstawie badań własnych.  

Wśród osób, które deklarują brak kontaktów społecznych – zarówno bardzo bliskich, raczej bliskich, jak i zwykłych znajomości – co druga osoba spędza w Internecie powyżej
5 godzin dziennie. Czas konieczny na interakcje w innymi osobami, jest zagospodarowywany przez medium, które nie jest wykorzystywane jako środek komunikacji. Osoby te możemy określić jako „samotnych w sieci”. Spędzają oni dużo czasu w internecie, ale nie w celu komunikacyjnym.

Profil osoby samotnej w sieci: 3% badanych zadeklarowało kompletny brak jakichkolwiek kontaktów, 69% spośród nich spędza powyżej 5 godzin w Internecie, a 83% stanowią kobiety.

Ryc.19.          Ilość kontaktów społecznych a spędzanie w Internecie powyżej 5 godzin dziennie

Źródło: opracowanie własne, na podstawie badań własnych.  

Od pewnego czasu prasa rozpisuje się o nowej rewolucji Internetu nazwanej Web 2.0. Specjaliści od marketingu przekonują nas, że mamy do czynienia z wielką rewolucją
w Internecie. Web 2.0 to nic innego jak położenie większego nacisku na aktywne użytkowanie Internetu przez jego użytkowników. Internet ze statycznego medium przekształca się w medium typowo społecznościowe, gdzie użytkownicy tworzą i modyfikują jego zawartość. Mimo rozmycia granicy pomiędzy twórcą strony WWW, a jego użytkownikiem, który staje się współtwórcą, trudno mówić w tym przypadku o Internetowej rewolucji. Jest to raczej ewolucja ku aktywizacji, dotychczas biernych użytkowników.
W serwisach tych użytkownicy kontaktują się ze sobą, wymieniają informacjami. Mają możliwość budowania sieci kontaktów poprzez Internet m.in. dzięki tworzeniu list znajomych, zapraszania ich do dyskusji etc.

            Społeczna przestrzeń Internetu stała się nowym, znaczącym elementem w życiu wielu jednostek. Znacząca część ludzkiej aktywności przenosi się do sfery wirtualnej, nie wyłączając społecznej. Internet ewoluuje ku coraz większej aktywności swoich użytkowników, maksymalizując łatwość użycia narzędzi (and. user friendly), które mają sprzyjać współtworzeniu jej przestrzeni. Jej przestrzeń z coraz bardziej hermetycznej zmienia się ku przestrzeni otwartej. Z pewnością jest to medium, które w znaczący sposób wpłynie na ewolucję stosunków międzyludzkich w XXI wieku. Jak słusznie zauważa M. McLuhan maszyna zmieniła nasze wzajemne relacje i nasz stosunek do samych siebie[10]. Mimo, iż trudno na obecnym etapie kompleksowo określić wpływ tego medium na nasze relacje społeczne, jednego możemy być pewnie stosunki międzyludzkie coraz częściej cechować będzie zapośredniczenie, duże dystanse przestrzenne (oderwanie od elementu lokalnego), sieciowy indywidualizm oparty o indywidualne wybory jednostki (na zasadzie podobieństw zainteresowań i poglądów).