Magdalena Szpunar

Dychotomia vs symbioza – o wzajemnych relacjach pomiędzy polityką a dziennikarstwem

Jak media oddziałują na sferę polityki? Czy obie te sfery dzieli spora przepaść, czy raczej można mówić o symbiotycznym związku pomiędzy tymi oboma środowiskami? Myślę, że można odrzucić hipotezę o dychotomii obu tych grup i przychylić się do koniecznej ich współpracy. Media, pozornie walczące z polityką, tak naprawdę prowadzą z nią pewien rodzaj flirtu. Świat polityki jest dla mediów głównym źródłem informacji, czego najlepszym dowodem jest w mediach tzw. sezon ogórkowy, gdzie nie odbywają się obrady sejmu, kiedy serwisy informacyjne proponują nam niezwykle ubogie treściowo newsy. Politycy są skazani na korzystanie z mediów, bowiem tylko dzięki nim mogą zaistnieć politycznie, będąc zaprezentowanym szerszej publiczności[1]. Politycy doskonale zdają sobie z tego sprawę, wiedząc, że pokazywanie się w mediach jest gwarantem sukcesu. Wielu hołubi wręcz zasadę: „nie ważne, jak mówią, ważne, że mówią”, a swoją popularność w wielu przypadkach zawdzięcza swojej medialności, zgodnie z zasadą: „nie istniejesz w mediach – nie istniejesz w ogóle”. W sytuacji „zagrożenia”, wtedy, gdy mogą paść niewygodne pytania ze strony dziennikarzy, politycy unikają ich jak ognia, gdy zaś chcą przekazać istotną (najczęściej wyłącznie z partykularnego punktu widzenia) informację, dziennikarze stają się dlań nieodzowni. Zwołani na „gorącą” konferencję prasową dziennikarze stają się największymi sprzymierzeńcami polityków, łącząc ich za pośrednictwem szklanego ekranu z narodem. Doskonale zdają sobie sprawę z tego, że medialność jest jedną z najlepszych recept na reelekcję i wzbudzenie zaufania społecznego. Polityk jest zmuszony korzystać z „usług” dziennikarza, który oferuje mu szansę pokazania się. Politycy traktują dziennikarzy instrumentalnie, chcąc się wykreować, wypromować, z drugiej strony zaś – to dziennikarze traktują polityków instrumentalnie, gdyż stanowią doskonały materiał i sprawdzają się doskonale w roli „gadających głów”.

Dziennikarze pełnią funkcję kontroli społecznej, której sprawowanie w przypadku społeczeństwa jest utrudnione, a w każdym razie odroczone do czasu kolejnych wyborów. Po okresie cenzury media przestają pełnić funkcję przekazu „jedynie słusznej prawdy”, prawd mamy tak wiele, jak wielu dziennikarzy je ukazujących.

Dziennikarstwo coraz bardziej bliskie jest pracy śledczego, gdzie ważniejszy jest sam akt sensacyjności niż rzetelne dotarcie do prawy. Wielu dziennikarzy nie odróżnia (mniej lub bardziej świadomie) odautorskiego, subiektywnego komentarza od „czystej” informacji. Programy nazywane informacyjnymi coraz częściej przypominają ring, gdzie chodzi raczej o uzyskanie wysokich odsetków oglądalności niż przedstawienie wiedzom czy czytelnikom kompetentnych informacji. Język polityki ulega coraz większej brutalizacji, co z wielką skwapliwością wyłapują dziennikarze, rządni tanich sensacyjek, które doskonale się sprzedają.

Najczęściej wyrażamy takie sądy, jaką opinię „podpowie” nam telewizja. Również i proces wyborczy - w znacznym stopniu od niej zależny – przebiega pod presją telewizji. Aktorzy polityczni są dzisiaj skazani na używanie mediów – programy polityczne, oświadczenia mogą zaistnieć politycznie tylko wówczas, gdy zostaną przekazane przez publiczność środków masowego przekazu[2].

Telewizja, niczym demiurg, dostarcza wiadomości o świecie, a najbardziej znaczące stają się te, które traktują o szeroko pojętym życiu polis[3]. Pomiędzy mediami a politykami istnieje symbiotyczna współpraca. Telewizja warunkuje proces wyborczy, począwszy od stylu walki o mandat, po efekt końcowy, czyli wskazanie zwycięzcy. Jak zauważa Giovanni Sartori , telewizja działa destrukcyjnie, pomija bowiem tzw. pośredników w kształtowaniu opinii publicznej, likwiduje różnorodność autorytetów, co w praktyce oznacza niemożność dokonania autonomicznego wyboru[4].

Mimo iż większość z nas wypiera wpływ telewizji na decyzje wyborcze[5], ponieważ z niechęcią przyznajemy, iż nasze poglądy polityczne mają jakikolwiek związek z wpływem telewizji. Wpływ ten najchętniej przypisujemy innym osobom, a niechętnie sobie, przekonując siebie, że to my sami jesteśmy kreatorami swoich własnych poglądów i decyzji. Jak dowodzi Katarzyna Skarżyńska, mimo zaprzeczenia wpływu w sytuacji niepewności niemal automatycznie powielamy zachowania eksponowane w telewizji, tym bardziej, gdy poparte są one opinią autorytetu. Najbardziej podatne na „urabianie” przez media są osoby mające wysoką potrzebę orientacji, określaną również jako wskaźnik ciekawości. Potrzeba orientacji jest kreowana poprzez wysokie poczucia związku z daną sprawą oraz niepewnością[6]. Wydaje się więc, że polityka i związane z nią wybory polityczne są doskonałym polem do organizowania myślenia poprzez media. W sytuacji, gdy co drugi Polak nie ma wykrystalizowanych poglądów politycznych[7], siła mediów w tej kwestii wydaje się być porażająca. Osoby, które polityka nie angażuje, to najczęściej gospodynie domowe, osoby bezrobotne, uczniowie i studenci, nastolatkowi oraz mieszkańcy wsi – osoby takie będą więc najbardziej podatne na wpływ mediów w tej kwestii.

Wyniki badań prowadzonych na amerykańskim gruncie dobitnie wskazują na dominujący wpływ telewizji na zachowania wyborcze. Aż czterech na pięciu Amerykanów przyznaje, że głosuje w zależności od tego, co odbiera z ekranu. Mimo że informacje dotyczące polityki zdobywamy z ekranów, kanały tematyczne poświęcone wyłącznie informacji politycznej rzadko zdobywają ponad 1% widownię, a gazety poświęcają średnio tylko 4% swojej powierzchni na informacje o charakterze politycznym[8].

Zdaniem Maxwella McCombsa i Donalda Shawa , u dziennikarzy szukamy wskazówek dotyczących tego, na co mamy zwrócić uwagę, a ważnym staje się to, co media uznają za ważne[9]. Konsumenci różnego rodzaju przekazów medialnych, czy tego chcą, czy też nie, podlegają procesowi uśredniania. Proces ten, według George’a Gerbnera , polega na „zamazywaniu, stapianiu i odkształcaniu”[10], bombardowani tymi samymi obrazami i hasłami, nie mamy innego wyjścia, jak poddać się procesowi homogenizacji. Mimo iż część mediów stara się ukierunkowywać swój profil pod konkretnego odbiorcę, taka segmentacja rzadko kiedy bywa gwarantem wysokiego poziomu prezentowanych treści. Chodzi raczej o maksymalizowanie kręgu odbiorców. Stałe oglądanie telewizji sprawia, że nasze poglądy polityczne są umiarkowane, a zdaniem G. Gerbnera, większość odbiorców telenoweli nie akceptuje ekstremizmu politycznego. Politycy doskonale zdając sobie sprawę z tego, że należy się kierować zasadą: „nieważne, jak o tobie mówią, ważne, że mówią”, wykorzystując często każdą niemal okazje do pokazania się. Często również w swoich wystąpieniach odnoszą się jedynie do wydarzeń medialnych, tzn. takich, które dobre prezentują się medialne, są poddane procesowi wcześniejszej selekcji pod kątem ich telegeniczności, nawet za cenę zmiany ich pierwotnego sensu[11].

Doskonale jest nam wszystkim znany mechanizm mówiący o tym, iż najbardziej absurdalne, nieprawdziwe informacje przedstawione w mediach, powtarzane kilkakrotnie, stają się prawdą. Media, prezentując wyniki sondaży przedwyborczych danego polityka czy jakieś partii politycznej, bardzo często wpływają na widza czy czytelnika, sugerując, wymuszając niejako na niezdecydowanych – których w naszym społeczeństwie jest zdecydowana większość – podjęcie takiej decyzji wyborczej, która byłaby poprawna politycznie. Pod terminem „poprawność polityczna” rozumiem zgodność z przekonaniami ogółu, tj. sąsiadów, krewnych, znajomych, ale także osób występujących w radiu czy telewizji, tzw. osób znaczących. Bardzo często owe autorytety są sztucznie wykreowane i mają na celu tylko i wyłącznie windowanie poparcia dla danego kandydata czy partii[12]. Kandydaci, którzy mają lepszy wizerunek medialny, mają poparcie autorytetów, są postrzegani jako kandydaci ludzi wykształconych i mądrych. Z reguły otrzymują oni większe poparcie w sondażu niż w rzeczywistości, a wyborcy faktyczny głos oddają potem na kandydata, którego wstydzili się poprzeć w sondażu[13]. Telewizja z pewnością ma swoje medialne polityczne gwiazdy, które hołubi, choć oczywiście tłumaczenie, że „produkt” się nie sprzedał, bo był słabo wypromowany medialne, dzisiaj się nie sprawdza – zły produkt po prostu się nie sprzedaje, nawet wtedy, gdy odpowiednio go opakujemy[14]. Jeśli nawet wyborcy dokonają nietrafnej transakcji kupna-sprzedaży, wadliwy produkt w postaci kiepskiego polityka, kolejne wybory są doskonałym czasem na złożenie reklamacji na polityka „z defektem”.

Oddając do Państwa rąk niniejszą pozycję żywimy głęboką nadzieję, że doczekamy chwili, gdy o naszych politykach wreszcie będą można powiedzieć, że mają twarze, a nie „gęby”. Zaprezentowane w publikacji teksty stanowią pokłosie odbytej z inicjatywy prof. dr hab. Jerzego Chłopeckiego konferencji „Media a Polityka”, któremu za ogromne wsparcie naukowe i organizacyjne pragnę gorąco podziękować w imieniu organizatorów. Żywimy głęboką nadzieję, że organizowane przez Katedrę Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej konferencje staną się istotnym wydarzeniem w polskim środowisku medioznawczym.

Magdalena Szpunar